Materializm kontra ezoteryka. Drugie pokolenie pozytywistów wobec spraw "nie z tego świata"

Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne? 

46

 

 

się za pomocą mediumizmu, tj. drogą współdziałania z odpowiednimi psychicznymi elementami ży-

jących na ziemi istot

106

. 

Dwie pozostałe cząstki to personizm i animizm. Pierwszy termin dotyczy „zja-

wisk psychicznych bezwiednych”, czyli takich, które Espero nazwał mediumizmem 

inkarnacyjnym; animizm tymczasem odnosiłby się do zjawisk o charakterze: 

[…] pozaświadomym, […] zachodzących poza obrębem cielesnej sfery medium; mamy tu na myśli: te-

lepatię […], telekinezę […], telefanię, czyli zjawiska widm osób żyjących, wreszcie telesomatię, czyli pracę 

plastyczną w odległości, materializację. […] Słowo dusza (anima) w tym sensie, w jakim zazwyczaj przyj-

muje je spirytyzm, najpoprawniej stosuje się do […] nazwy animizm

107

. 

W interpretacji badaczy późniejszych animizm pod wieloma względami odpo-

wiadał znaczeniowo słowu „mediumizm”, posiadając niemal identyczne konotacje. 

W ujęciu Kazimierza Chodkiewicza animizm korespondował z ideą, według której: 

[…] wszystkie zjawiska mediumiczne, produkowane przez media, dadzą się wyjaśnić niezbadanymi do-

tąd siłami, drzemiącymi w człowieku, potencjalnie w nim ukrytymi […]. Zatem przy tłumaczeniu po-

wstawania zjaw, […], materializacji, rewelacji itd., nie trzeba sięgać w świat istot niewidzialnych, […] te 

fakty produkuje po prostu samo medium, dzięki swym paranormalnym uzdolnieniom

108

. 

Pogląd spirytystyczny tymczasem opierał się na założeniu, że: 

[…] dużo […] faktów da się wyjaśnić ukrytymi i mało dotąd zbadanymi paranormalnymi zdolnościami 

[…], zachodzą jednak fakty, których na tych zasadach w żaden sposób nie można wyjaśnić i do których 

wyjaśnienia musi nauka sięgnąć dalej, poza medium i jego paranormalne zdolności […]

109

.  

Należy tedy uznać istnienie oraz intencjonalne działanie bytów duchowych, znaj-

dujących się na odmiennej płaszczyźnie egzystencjalnej i „używających medium jako 

narzędzia czy pośrednika”

110

 w komunikacji. Podobne przyczyny zdecydowały o uz-

naniu  przez  Chodkiewicza  poglądu  animistycznego  za  niewystarczający  do  wyja-

śnienia przyczyn powstawania zjawisk paranormalnych. 

Jednak zarówno animizm, jak spirytyzm stanowiły ambiwalentne idee podlegające 

temu  samemu  obszarowi  badawczemu  –  parapsychologii  (metapsychice)  i  zakładały 

tylko odrębny sposób interpretacji faktów paranormalnych. Jak podkreślał Espero: 

 

 

106

  

Ibid. 

107

  

Ibid., s. 28–29. 

108

  

K. Chodkiewicz, Animizm czy spirytyzm?, „Lotos” 1935, z. 2, s. 40. 

109

  

Ibid., s. 41. 

110

  

Ibid. 

---

47 

Materializm kontra ezoteryka 

 

[…] metapsychików można podzielić na dwie grupy: na animistów, którzy tłumaczą wszystkie nadnor-

malne objawy […] li tylko siłą psychiczną utajoną w psyche żyjącego człowieka oraz spirytystów, którzy 

przyjmują oprócz tego wpływ istności duchowych

111

. 

Sam spirytyzm rozpadał się zresztą na kolejne podtypy, w zależności od rodzaju 

zjawisk. Były to zatem: zjawiska fizyczne, psychiczne oraz materializacji

112

. W podobny 

sposób wyróżnia się także poszczególne typy mediów (przykładowo media działań fi-

zycznych  i  media  działań  psychicznych

113

,  a  w  ich  obrębie  kilka  kolejnych  podty-

pów). 

Istotna  była  również  swoista  odrębność  spirytyzmu  –  pojmowanego  głównie 

jako możliwość komunikowania się, spotykania z bytami duchowymi oraz związana 

z tym filozofia – i parapsychologii jako gałęzi nauki. Wyabstrahowanie owo nie wy-

nikało  zresztą  z  negacji  spirytyzmu  przez  metapsychizm,  ile  raczej  poddane  było 

dość skomplikowanym obwarowaniom, dotyczącym przedmiotu badań i sposobów 

analizy faktów. Świtkowski, podejmując próbę naświetlenia problemu, dowodził, iż 

[…] rozbieżność pomiędzy spirytyzmem a parapsychologią nie polega […] na przeczeniu lub przyjmo-

waniu za pewną jakiejś grupy zjawisk, lecz tylko na sposobie odnoszenia się do nich. Zjawiska o cha-

rakterze spirytystycznym są zresztą zbyt częste w parapsychologii, aby mogły być po prostu usuwane 

od badań lub pomijane milczeniem. Rzecz naturalna, że zjawiska takie muszą być rzeczywiście zjawi-

skami, dostępnymi badaniom, a nie wrażeniami tylko podmiotowymi

114

. 

Tymczasem: 

[…] zadaniem parapsychologii jest […] badanie […] faktów wątpliwych, mało znanych […]. Roczniki badań 

psychicznych różnych towarzystw i krajów zawierają wśród […] faktów ze wszystkich dziedzin parap-

sychologii także setki faktów o zabarwieniu czysto spirytystycznym; ale też ze stwierdzeniem rzeczy-

wistości tych faktów kończy się zadanie parapsychologii

115

. 

Parapsychologia  (podobnie  jak  mediumizm)  nie  zajmuje  się  relacjami  z  życia 

pozagrobowego, ponieważ nie należą one do sfery doświadczalnej; nie istnieje bo-

wiem żadna możliwość weryfikacji autentyczności takich komunikatów. Stanowisko 

 

 

111

  

A. Espero, op. cit., z. 10, s. 462. 

112

  

Lucjan Emil Böttcher następująco charakteryzował poszczególne typy zjawisk spirytystycznych: „do zjawisk fizycznych 

zaliczamy  znane  doświadczenia  ze  stolikami  wirującymi,  rozmaite  ruchy  przedmiotów  […],  zjawiska  dźwiękowe,  […] 

świetlane [sic!],  itd.  Do  zjawisk  materializacji  zaliczamy  pojawienie się  całych  postaci  ludzkich  lub też  pojedynczych 

części ciała ludzkiego […]. Do zjawisk psychicznych zaliczamy psychografię […]; mowę automatyczną” (Spirytyzm, „Świat 

Duchów” 1902, nr 3, s. 42). 

113

  

Por. Cedar, Medium. W: Cedar, op. cit., s. 123. 

114

  

J. Świtkowski, Zjawiska spirytystyczne w świetle parapsychologii, „Lotos” 1939, z. 7/8, s. 204. 

115

  

Ibid., s. 207. 

---