Mateusz Werner Bez fundamentów
Yüklə 184,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
7 Bez fundamentów Kultura przednowoczesna dylematów takich nie znała. Człowiek przedno- woczesny wiedział, że jest z natury dobry i że w oparciu o swe najlepsze cechy i najlepsze intencje chce tworzyć życie społeczne. Społeczeństwo nie było dlań negatywnym wyzwaniem ani źródłem jego niepokojów. Przeciwnie, człowiek przednowoczesny miał naturalną skłonność do życia społecznego, ponieważ zdawał sobie sprawę, że społeczeństwo posiada swą metafizyczną celowość, czyli służy dobru obywateli; tylko na gruncie społeczeństwa człowiek może się pod każdym względem doskonalić. W świecie przednowoczesnym w s p ó l - n o t a p o p r z e d z a j e d n o s t k ę. Dobro jednostki osiągalne jest zatem jedynie w ramach wspólnoty przekraczającej to, co jednostkowe i partykularne. Z taką sytuacją mamy do czynienia na przykład w greckiej polis 5 . Wspólnota, poprzedzając jednostkę (oczywiście w sensie logicznym, nie – dosłownym), długo gwarantowała jej bezpieczeństwo i stabilność egzystencji, w obrębie świata, kultury rozumianej zarówno uniwersalnie (np. świat chrześcijański), jak i na poziomie bardziej szczegółowym, tj. warstwy społecznej. Poczucie przynależności do określonej warstwy społecznej pozwalało jednostce uchwycić miarę dla swoich potrzeb i pragnień, pozostawać w granicach wytyczanych przez status społeczny: inne były pragnienia arystokratów, inne – plebejuszy. I choć pragnienia i pożądania jednostki wydają się nieograniczone, to jednak świat przednowoczesny w swej społecznej strukturze radził sobie doskonale z ewentualnym ich rozrostem. Był siłą moralną, która wpływała na człowieka nie tylko hamująco, ale przede wszystkim pozytywnie, umożliwiała bowiem zadowolenie z życia. 6 Człowiek nie zaprzątał więc sobie głowy problemem własnej tożsamości. Ta była przecież z góry wyznaczona, ponieważ istniały względnie trwałe atrybuty określające miejsce człowieka w świecie: urodze- nie, status społeczny, płeć, ale i – co bardzo ciekawe – zasadniczo niezmienne miejsce zamieszkania i wykonywany zawód. 7 Nieprzypadkowo w dawnych miastach przedstawiciele danego cechu żyli i pracowali na jednej ulicy; jeszcze wyraźniejsze było to na wsi, gdzie miejsce człowieka w świecie definiowało przywiązanie do określonego kawałka ziemi. Tymczasem formację nowoczesną interesuje nie tyle człowiek modelowy, ile realny, wraz z wszystkimi jego przypadłościami. Dobro ludzkiej natury staje się w niej dobrem rzekomym, co poświadczają dobitnie przekonania Machia- 5 Zob. J. Burckhardt, „Polis” grecka, tł. J. Rohoziński, [w:] Antropologia antyku greckiego. Zagadnienia i wybór tekstów, red. W. Lengauer, P. Majewski, L. Trzcionkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011. 6 Zob. analizy Emila Durkheima w książce Samobójstwo. Studium z socjologii, przekł. K. Wa- kar, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006. 7 Zob. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczes ności, tł. A. Szulżycka, PWN, Warszawa 2010. 8 Michał Januszkiewicz, Lech Sokół, Mateusz Werner vellego czy Hobbesa, wedle którego człowiek jest dla człowieka wilkiem: homo
pełnego wad i namiętności, należy stworzyć społeczeństwo. Jego cel nie jest już metafizycznie moralny, ale bardzo płytki: społeczeństwo jest po to, by ludzie się nie pozabijali. Charakter społeczeństwa nowoczesnego wyznaczają umowy i kontrakty, mniej lub bardziej trwałe, których ważność wiąże się z kalkulacją. Nowoczesność to miejsce narodzin jednostki i indywidualizmu. Wyraźne symptomy nowoczesności odnajdujemy już w okresie renesansu z jego humanizmem i antropocentryzmem. 8 Odtąd już nie wspólnota poprzedza jednostkę, lecz j e d n o s t k a p o p r z e d z a w s p ó l n o t ę. Odkrycie pełni autonomii i wolności rodzące ducha imperatywu permanentnej emancypacji, charakterystycznej dla formacji nowoczesnej, ma wskazywać nowy cel mo- ralny ludzkości i wiąże się z obietnicą „prawdziwego” szczęścia, z obietnicą ustanowienia nowego ładu i nowego człowieka. To tu właśnie odnajdujemy źródła nowoczesnej i pełnej optymizmu wiary w nieograniczoność ludzkich możliwości. Wiarę tę dostrzegamy także w filozofii. Kartezjusz decyduje się na nową interpretację greckiej (Protagoras) zasady homo mensura – człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Radykalność tej interpretacji polega na tym, że autor Medytacji o pierwszej filozofii sprowadza ideę rozumu (pojmowanego dotąd jako to, co obiektywne, logos czy nous) do rozumu ludzkiego; tym sa- mym także i podmiot zostaje sprowadzony do podmiotu ludzkiego, ludzkiej subiektywności. Przypomnijmy tylko, że etymologicznie i historycznie pod- miot (gr. hypokeimenon) jest tym, co leży u podstaw i nie daje się utożsamić z ludzką subiektywnością. Skrajny antropocentryzm nowoczesności pozwolił zarazem na ugruntowanie optymizmu poznawczego (świat bez tajemnic) oraz wiary w postęp, w rozumność, w stabilność, a także w możliwość matema- tycznego zorganizowania świata. W tym samym czasie jednak, gdy wiara świata nowoczesnego kulminuje w nieograniczonej pewności i optymizmie, rodzi się od razu jej przeciwieństwo, czyli lęk i niepewność. Człowiek jako „mocny” podmiot ujawnia swe inne oblicze: nieusuwalną słabość. Narodziny pojęć takich jak osobowość, a zwłaszcza tożsamość mają miejsce właśnie w świecie nowoczesnym i są dowodem na to, że tożsamość człowieka okazała się dopiero teraz chybotliwa, niepewna, problematyczna. Gdyby było inaczej, pojęcie tożsamości nie nabrałoby w kulturze nowoczesnej takiej szczególnej wagi.
9 Nowoczesność to, jak słusznie zauważają jej badacze, domena licznych 8 Zob. np. G. Vattimo, Społeczeństwo przejrzyste, przeł. M. Kamińska, Wydawnictwo Na- ukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP, Wrocław 2006, s. 16; M. Bierdiajew, Nowe średniowiecze, tł. M. Reutt „Antyk”, Komorów 1997, s. 15. 9 Zob. A. Giddens, op. cit., s. 106-107. Yüklə 184,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|