Mateusz Werner Bez fundamentów
Yüklə 184,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 Bez fundamentów martwy. Ważna jest tu nie tyle różnica stylistyczna, ile wymowa, którą zatraca upowszechnione polskie tłumaczenie. Bóg j e s t martwy. Chodzi zatem nie o to, co się wydarzyło i znalazło w czasie przeszłym, ale o to, co trwa, dotyka, porusza i wzywa do przyjęcia wobec tego wydarzenia postawy. Słowa Nietz- schego wypowiedziane zasadniczo w kontekście chrześcijaństwa mają tu jednak zdecydowanie szerszy zasięg, bo jak pokazał to znakomicie Martin Heidegger 14 ,
wszelako rozumianego świata nadzmysłowego. Jak zauważa filozof: miana „Bóg” i „Bóg chrześcijański” w myśli Nietzschego używane są do oznacze- nia świata nadzmysłowego w ogóle. Bóg to miano sfery idei i ideałów. Owa sfera tego, co nadzmysłowe, od czasu Platona, a dokładniej mówiąc, od późno-greckiej i chrześcijańskiej wykładni filozofii platońskiej, uchodzi za prawdziwy i rzeczywiście autentyczny świat. W odróżnieniu od niego świat zmysłowy jest jedynie światem „z tej strony”, zmiennym i dlatego czysto pozornym i nierzeczywistym. [...] Słowa „Bóg umarł” znaczą: świat nadzmysłowy utracił swą skutkującą siłę; nie daje żad- nego życia. 15
Powiedzenie „Bóg umarł” możemy zasadnie interpretować także jako metaforyczne znaczenie nihilizmu jako stanu, w którym wartości absolutne (najwyższe) utraciły swą wartość 16 . Mowa tu o tym, że swe znaczenie absolutne tracą takie pojęcia jak sens, całość czy prawda, które miały w istocie charakter moralny, bo chroniły człowieka przed życiem bez sensu i celu. W konsekwen- cji, jak powiada Nietzsche: „Nihilista jest to człowiek, który sądzi o świecie, jaki jest, że być nie powinien, a o świecie, jaki być powinien, że nie istnieje” 17 .
który istnieje, pozbawiony jest jakiejkolwiek wartości i żyć w nim dłużej się nie da. Okazuje się on bowiem jedynie światem iluzji i pozorów. Jeżeli jednak odrzucę ów świat pozorów, to decyduję się nie żyć. Inną, powiedzmy od razu, optymistyczną wykładnię tej formuły i nihilizmu zarazem, proponuje Gianni Vattimo. Włoski filozof rozumie śmierć Boga jako kres Sensu Ostatecznego, co oznacza, że musimy mierzyć się ze światem jako areną niekończących się interpretacji. Owszem, jest to swego rodzaju nihilizm, ale nihilizm rozumiany jako pluralizm interpretacyjnych odniesień do świata, w którym kategorie „mocne” (takie jak prawda) należy osłabić. 18 14 Zob. M. Heidegger, Powiedzenie Nietzschego „Bóg umarł”, przeł. K. Wolicki, [w:] idem, Drogi lasu, przeł. J. Gierasimiuk i in., Fundacja Aletheia, Warszawa 1977, s. 177. 15 Ibidem, s. 177. 16 F. Nietzsche, Wola mocy. Próba przemiany wszystkich wartości, przeł. S. Frycz, K. Drzewiecki, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003, s. 11. 17 Ibidem, s. 197. 18 Zob. A. Zawadzki, Literatura a myśl słaba, Universitas, Kraków 2010; M. Januszkiewicz, Her- meneutyka i nihilizm – wokół myśli „słabej” Gianniego Vattimo, [w:] idem, Horyzonty nihilizmu…, op. cit. 12 Michał Januszkiewicz, Lech Sokół, Mateusz Werner 2.2. „Jeżeli Boga nie ma, to wszystko wolno” (Dostojewski) Także wymowa powiedzenia Dostojewskiego 19 rycznego, lecz dramatyczny. Wydawałoby się na pozór, że rosyjski pisarz mówi niemal to samo, co Nietzsche. Wiemy też, że Nietzsche niejednokrotnie przy- znawał się do inspiracji, jakie czerpał z dzieł Dostojewskiego. Wiemy jednak równie dobrze, że stosunek do nihilizmu u obu myślicieli jest zdecydowanie odmienny. Nietzsche zachęca do wytrwania w nihilistycznym doświadczeniu „śmierci Boga”, które ma stanowić nieodzowny warunek wolności i wyzwolenia twórczych sił człowieka tłamszonych dotąd przez platońsko-chrześcijańską koncepcję moralną. Tymczasem w ujęciu Dostojewskiego nihilizm okazuje się przede wszystkim zagrożeniem dla kondycji ludzkiej 20 , a przezwyciężenie tego stanu możliwe jest wyłącznie na gruncie doświadczenia wiary i chrze- ścijaństwa. Myśl Dostojewskiego zakłada pewien rodzaj eksperymentu po- legającego na tym, byśmy wyobrazili sobie świat bez Boga i wynikające stąd konsekwencje. Nihilizm to właśnie świat bez Boga. A wyobrazić sobie świat bez Boga to znaczy uchwycić niemożność istnienia świata i człowieka. Wol- ność bez Boga jest pusta, przemienia się w samowolę, bo jeżeli Boga nie ma, to bogiem jest człowiek. 21 Taką ideę głosi bohater Biesów, Kiryłłow. Aby ją potwierdzić, popełnia samobójstwo. Brak Boga czyni człowieka panem bytu. A przeto można by inaczej jeszcze zdefiniować nihilizm u Dostojewskiego: nihilizm to czas i obszar ludzkiego panowania, to zsubiektywizowana postać antropocentrycznej formuły homo mensura. Tak rozumiany nihilizm objaśnia dramatyczny moment, w jakim znalazł się człowiek: c z a s – jak go nazywa pisarz – o d o s o b n i e n i a 22 . To czas, który moglibyśmy określić jako po- głębiającą się samotność człowieka w świecie. Wiara w a u t o n o m i z a c j ę jednostki prowadzi w gruncie rzeczy do jej a t o m i z a c j i . Bohaterowie 19 Przekonanie to, formułowane na kilka różnych sposobów w Braciach Karamazow, wiąże się z postacią Iwana. Zasadnie jednak myśl tę uznać możemy za wyraz obawy, odnajdywany w całej twórczości rosyjskiego pisarza. 20 Dostojewski przedstawił rozmaite odmiany nihilizmu, których nie będziemy tu omawiać. Szerzej w tej sprawie zob. M. Januszkiewicz, Horyzonty nihilizmu…, op. cit. 21 Nie sposób nie zauważyć, że nihilistyczne konsekwencje i potwierdzenie tego myślenia odnajdujemy później w radykalnym indeterminizmie i ateizmie Sartre’a. I choć francuski filozof podejmuje próbę nadania temu myśleniu postaci etycznej, to jednak od nihilizmu uwolnić się w żaden sposób nie może. Wyłania się z jego myśli pewna odmiana etyki nihilistycznej. Zob. J.-P. Sartre, Byt i nicość. Zarys ontologii fenomenologicznej, przeł. J. Kiełbasa i in., Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2007. 22 Zob. M. Januszkiewicz, Świadomość człowieka z podziemia. O „Notatkach z podziemia” Fiodora Dostojewskiego, [w:] Światłocienie świadomości, red. P. Orlik, Wydawnictwo Instytutu Filozofii UAM, Poznań 2002. Yüklə 184,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|