Mateusz Werner Bez fundamentów
Yüklə 184,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 Bez fundamentów Dostojewskiego płacą życiem za odrzucenie Boga (np. Iwan, Stawrogin czy Swidrygajłow). Co jednak oznacza formuła: „Jeżeli Boga nie ma, to wszystko wolno”? Czy chodzi tu po prostu o zachętę do etycznego namysłu? Może wystarczy ująć tę wypowiedź jako sylogizm: jeżeli Boga nie ma, to wszystko wolno; nie wszystko jednak wolno; zatem: Bóg jest? Jak zauważa jednak – za rosyjskim filozofem Lwem Zanderem – Dorota Jewdokimow 23 , Dostojewski nie stawia przed nami zadania rozwiązania jakiejś zagadki logicznej ani też nie chce sprowadzić kwestii istnienia Boga do problemu świadomości moralnej (w duchu Kanta). Gdyby tak było, bohaterowie szybko dochodziliby do takiej wiedzy. Problem, który stawia przed nami Dostojewski ma charakter nie tyle etyczny czy poznawczy, ile ontologiczny, dotyczy zaś serca i sumienia jako wymiarów naszego bycia w świecie. 24 Dostojewskiemu nie chodzi bowiem o jakąś teorię czy przekonanie, które należy sobie przyswoić, lecz o to, co sam nazywa w wielu miejscach „żywym życiem”. 2.3. „Odczarowanie świata” (Weber) To z pewnością jedno z najsłynniejszych haseł nowoczesności. Dotyczy wszelkich sfer ludzkiego życia od religii po życie codzienne i oznacza, mówiąc najprościej, nie tylko utratę dostępu do świata magii i cudów, ale i utratę zdol- ności do dziwienia się światem, charakterystycznego na przykład dla dawnych filozofów. Mówiąc jeszcze inaczej, „odczarowanie świata” oznacza nie tylko sekularyzację (upadek doświadczenia magicznego i doświadczenia religijnego), ale i racjonalizację, która niewiele ma już wspólnego z rozumem jako tym, co obiektywne. Gdy racjonalizm zostaje sprowadzony do racjonalizacji, rozum obiektywny (autonomiczny), jak znakomicie pokazuje to Horkheimer, prze- kształca się w rozum instrumentalny 25 . Odczarowanie, co Weber podkreśla, to oczywiście pewien trwający od wieków proces, którego momentem zwrotnym jawi się oświecenie. Wtedy to właśnie rozum obiektywny zaczyna się prze- nosić na praktykę, na to co doraźne, utylitarne, instrumentalne. O ile rozum obiektywny wyznaczał c e l e, do których zmierzać należy, o tyle rozum instru- mentalny usatysfakcjonowany jest określaniem ś r o d k ó w, które bynajmniej nie muszą prowadzić do celów rozumnych. Kulminacyjnym punktem odcza- rowania świata okazuje się ostatecznie wiek XIX, w którym do głosu dochodzą pozytywizm i scjentyzm. Ten pierwszy stanowi gloryfikację wiedzy naukowej 23 Zob. D. Jewdokimow, Człowiek przemieniony. Fiodor M. Dostojewski wobec tradycji Kościoła Wschodniego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009. 24 Ibidem. 25 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, tł. H. Walentowicz, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007.
14 Michał Januszkiewicz, Lech Sokół, Mateusz Werner zorientowanej na to, co użyteczne. Swoje uprawomocnienie czerpać pragnie z empirii. Nietrudno zauważyć jednak, że świat ludzkiego doświadczenia jest dużo bogatszy od tego, co empirycznie weryfikowalne i praktyczno-użyteczne (za przykład banalny wręcz wystarczy podać triadę: religia-filozofia-sztuka). Z kolei wywodzący się z pozytywizmu scjentyzm usiłuje ugruntować panowanie nauk przyrodniczych, które odtąd (przynajmniej do wystąpień Windelbanda, Rickerta, a zwłaszcza Diltheya) stanowić mają wzór dla uprawiania nauki jako takiej. W jednym ze swoich najważniejszych esejów pt. Absurd i samobójstwo Albert Camus powiada: „Orzec, czy życie jest, czy nie jest warte trudu, by je przeżyć, to odpowiedzieć na fundamentalne pytanie filozofii” 26 . Kilkadziesiąt lat wcześniej Weber zmagał się z tą samą kwestią w kontekście nauk przy- rodniczych. Nie spełniły one bowiem deklarowanej obietnicy o rozwikłaniu podstawowych człowieczych dylematów. Socjolog powiada: Czy życie jest warte tego, żeby je przeżyć, a jeśli tak, to w jakich warunkach? [...] Wszystkie nauki przyrodnicze dają nam odpowiedź na pytanie, co powinniśmy czynić, aby opanować życie w sposób t e c h n i c z n y. Nie dają one jednak odpowiedzi [...] na pytanie: czy naprawdę chcemy i czy powinniśmy opanowywać życie w ten sposób oraz czy ma to w ogóle jakiś sens. 27
przemyśle, ekonomii i zarządzaniu. Świat, jak to wyraźnie pokazał Heidegger 28 , poddał się dyktatowi ze-stawu (Ge-Stell), żywiołowi techniki, tj. bezosobowych regulacji i człowieka jako istoty urzeczowionej. W rezultacie „z życia publicz- nego zniknęły ostateczne i najbardziej wysublimowane wartości” 29 . Sposób ludzkiego bycia-w-świecie wyznaczyła tymczasem kalkulacja jako praktykę opanowywania rzeczy wokół nas. Oto czym jest odczarowanie świata. 30 Nowo-
czesność postawiła człowieka w paradoksalnej sytuacji pełni wolności i utraty tej wolności zarazem. Jeżeli racjonalizacja oznacza przemianę wartości trady- cyjnych w biurokratyczne formy bycia 31 , to człowiek staje się zaledwie „kółkiem w maszynie” stechnicyzowanego i zmatematyzowanego świata, podlegając, jak słusznie powiada Marks, alienacji i reifikacji. W zbiurokratyzowanej machinie 26 A. Camus, Absurd i samobójstwo, [w:] idem, Eseje, przekł. J. Guze, PIW, Warszawa 1971, s. 91. 27 M. Weber, Nauka jako zawód i powołanie, tł. P. Dybel, [w:] Z. Krasnodębski, M. Weber, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, s. 209. 28 Zob. M. Heidegger, Pytanie o technikę, [w:] idem, Odczyty i rozprawy, przeł. J. Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2002. 29 M. Weber, Nauka jako zawód..., op. cit., s. 217. 30 Ibidem, s. 206. 31 Tak rozumie Weberowską racjonalizację Bernard Murchland w książce The Age of Aliena- tion, Random House, New York 1971, s. 19. Yüklə 184,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|