Mateusz Werner Bez fundamentów

9

Bez fundamentów

ambiwalencji czy sprzeczności

10

, tak charakterystycznych dla czasu kryzysu czy, 

w najlepszym razie, epoki przejściowej. Gdyby pozostać jednak przy pojęciu 

p r z e j ś c i a, to dla nowoczesności charakterystyczne byłoby nie tyle prze-

chodzenie jako wychodzenie, czyli przekraczanie, przezwyciężanie jakiegoś 

stanu rzeczy czy pewnej kondycji, ale raczej s t a n i e   w  p r z e j ś c i u, trwanie 

w tym, co przejściowe. Oznacza to sytuację nihilistyczną: sytuację permanent-

nego kryzysu, braku fundamentów, tego co Kierkegaard określiłby mianem 

„b o j a ź n i   i   d r ż e n i a”, Heidegger – mianem b e z g r u n c i a  (Abgrund), 

a John D. Caputo – p r z e p a ś c i ą  (Abyss). Jak zauważa Agata Bielik-Robson:

Modernitas [...] to osobliwy kosmos, w którym ogłusza nas dysharmonia sfer: 

to wszechświat, w którym „wszystko jest brzemienne w swoje przeciwieństwo”, a każdą 

radość szpeci drobny mankament. To wszechświat, w którym każdy czyn pociąga za 

sobą niechciane konsekwencje, a każda kreacja opiera się na niszczeniu; w którym nie 

sposób pozostać czystym i niewinnym, w którym trzeba ubrudzić sobie ręce, zadać rany 

sobie i innym, jednocześnie pogodzić się i nie pogodzić z bólem, żywić nadzieję wbrew 

nadziei. Człowiek nowoczesny jest nieuchronnie rozdarty wewnętrznie i od samego 

początku wiedzie życie wśród traum: pragnąć wiecznej zmiany, musi doświadczyć na 

sobie cierpienia odchodzących w niebyt form życia; pragnąc stałości, musi nauczyć się 

znosić lotność otaczających go zjawisk.

11

Wypowiedź Agaty Bielik-Robson ukazuje człowieka nowoczesnego, 

nihilistę ubranego, rzec by można, dość staromodnie, w surdut romantyka. 

Nowoczesność nihilistyczna przybiera tu kształt dramatycznej wewnętrznej 

walki o być albo nie być. Wyrasta z ducha Camusowskiego pytania: czy życie 

warte jest tego, by je przeżyć? Patronem tej nowoczesności mógłby być choćby 

Franz Kafka.

Można wszakże mówić i o innej nowoczesności nihilistycznej, przychyla-

jąc się do intuicji Agaty Bielik-Robson podsuwającej koncept nowoczesności 

zderomantyzowanej. Warto by jednak tę intuicję poprowadzić w innym niż 

Bielik-Robson kierunku. Myślimy tu o nowoczesności nihilistycznej, w której 

człowiek wydany jest na pastwę tego, co zewnętrzne. Uwikłany bez reszty 

w działania typu społecznikowskiego, walczący o nowy lepszy świat, o nowe-

go człowieka, jakąś Nową Utopię, której symbolem byłby  k r y s z t a ł o w y 

p a ł a c, uosabiający ducha materializmu, pozytywizmu i scjentyzmu. Patronem 

takiej nowoczesności i takiego nihilizmu mógłby być Faust z drugiej części 

dramatu Goethego czy bohater powieści Turgieniewa Ojcowie i dzieci – Baza-

row. To nie przypadek, że ten pierwszy w historii literatury bohater deklaru-

jący wprost stanowisko nihilistyczne jest młodym naukowcem, bezgranicznie 

10

   Por. R. Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego, tłum. P. Wawrzyszko, [w:] Od-

krywanie modernizmu. Przekłady i komentarze, pod red. R. Nycza, Universitas, Kraków 1998.

11

   A. Bielik-Robson, op. cit., s. VIII-IX.

---

10

 Michał Januszkiewicz, Lech Sokół, Mateusz Werner

wierzącym w pozytywistyczną wizję świata. Nihilistyczna nowoczesność 

zderomantyzowana może przybierać, jak się wydaje, dwie formy (czasem sple-

cione ze sobą): nastawienia pozytywistyczno-scjentystycznego lub nastawienia 

rewolucyjno-anarchistycznego (którego politycznymi przykładami mogłyby 

być nazizm czy komunizm, obecnie zaś – terroryzm).

2. Nowoczesność i nihilizm w hasłach

Każda z naszkicowanych powyżej kwestii domaga się szerszego i niezależ-

nego rozwinięcia. Nas interesuje tu jednak stworzenie impulsu do możliwych 

przyszłych rozważań i dyskusji. Proponujemy zatem, by wzajemne uwikłanie 

nowoczesności i nihilizmu ująć za pomocą kilku zaledwie, ale ważnych haseł 

czy formuł, które jednocześnie charakteryzują i interpretują oba te zjawiska. 

Dodajmy od razu, że hasła, które pragniemy tu przedstawić, pochodzą z róż-

nych obszarów nowoczesnej refleksji humanistycznej (filozofia, myśl społeczna, 

psychologia, socjologia, literatura), a przy tym nie stanowią, rzecz jasna, zam-

kniętej listy. Oto one (wymienione nie według ważności, wszystkie bowiem 

wydają się równo-ważne):

1)  „Bóg umarł” (Nietzsche); 

2)  „Jeżeli Boga nie ma, to wszystko wolno” (Dostojewski);

3)  „Odczarowanie świata” (Weber);

4)  „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu, a to, co święte, desakrali-

zuje się” (Marks);

5) „J a  nie jest panem w swoim domu” (Freud);

6)  Anomia czyli bez-prawie (Durkheim).

2.1. „Bóg umarł” (Nietzsche)

Słowa wypowiedziane przez Nietzschego po raz pierwszy w Wiedzy radosnej 

(1882) doczekały się licznych interpretacji.

12

 Odgrywają one kluczową rolę 

w Nietzscheańskiej koncepcji nihilizmu. Nie mają, jak zauważyli to Deleuze 

czy Jaspers

13

, charakteru spekulatywnego, nie usiłują wypowiedzieć jakiejś 

ostatecznej prawdy na temat istnienia czy nieistnienia Boga. Mają charakter 

dramatyczny. Powtórzmy też: filozof nie tyle ogłasza śmierć Boga, ile raczej 

interpretacyjnie diagnozuje to, co dostrzega w świecie nowoczesnym. Warto 

wszakże zaznaczyć, że oryginalnie formuła ta brzmi „Gott ist tot”, Bóg jest 

12

   Zob. m.in. M. Januszkiewicz, op. cit.

13

   G. Deleuze, Nietzsche i filozofia, tł. B. Banasiak, Spacja, Warszawa 1998, s. 162 i nn.; 

K. Jaspers, Nietzsche. Wprowadzenie do zrozumienia jego filozofii, przeł. D. Stroińska, Wydawnictwo 

KR, Warszawa 1997, s. 194 i nn.

---