“Матн лингвистикаси” фани бўйича ўқув қўлланма яратилмоқда
Yüklə 2,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Бенвенист Э.
Уровни лингвистического анализа / Новое в лингвистике. Вып.4. -М.: Изд-во иностранной лит-ры, 1965.-С.446-447. 58 Блох М.Я. Теоретические основы грамматики. –М.: Высшая школа, 1986, с. 47. tamoyillaridan biri til strukturasini bilim strukturasi bilan qiyoslash bo‘lishi mumkinligini aytadi. Uningcha, insoniyat to‘plagan bilimlarning hajmi favqulodda ulkan va bu bilim muayyan tarkiblanishga ega. Bilim strukturasi modelida eng yuqori umumlashgan sathni shartli ravishda “dunyo haqidagi jami bilim” deyish mumkin. Dunyo haqidagi jami bilim konkret fanlar bilim sohasiga (tilshunoslik, fizika kabi), shuningdek, kundalik turmush bilimlariga ajraladi, bu eng yuqoridan keyingi quyi sath bo‘ladi. Har qanday bilim sohasidagi konkret bilim hamisha tarkiblangan bo‘ladi. U ayrim ilmiy qoidalar (nazariyalar) va faktlar – mazkur modelda yana bir sathni tashkil etuvchi “bilim fragmentlari”dan tarkib topadi. Bilim fragmentlari, o‘z navbatida, mazkur modelda yana bir alohida sathni tashkil etuvchi ayrim hukmlar – muayyan obyektlar va ular o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimlardan tuziladi. Hukmlar esa bilimning yanada quyi sathini yuzaga keltiruvchi tushunchalar – obyektlar yoki ular o‘rtasidagi munosabatlar haqidagi elementar bilimlardan hosil bo‘ladi. Tushunchalar, o‘z navbatida, keyingi sath elementlarini yuzaga keltruvchi tugallanmagan tushunchalar – obyekt yoki munosabatlar haqidagi tugallanmagan bilimlardan tashkil topadi. Keyingi, aytish mumkin bo‘lsa, so‘nggi sath esa tushunchalarni farqlash sathidir. Ana shu mulohazalardan keyin O.L.Kamenskaya til kommunikatsiya vositasi sifatida ayni paytda bilimni namoyon qilish (obyektivatsiya) usullaridan biri ekanligiga suyangan holda, “til sistemasi strukturasi muayyan darajada bilimning umumlashgan strukturasi bilan o‘xshash bo‘lishi tabiiy”ligini ta’kidlaydi. U shu asosda bilim strukturasidagi pog‘onalashtirish bilan til sistemasidagi pog‘onalashtirish o‘rtasida mutanosiblik borligini aniqlaydi. Buni u quyidagi jadval shaklida umumlashtirgan: Sath N B i l i m s a t h l a r i T i l s a t h l a r i 6 Dunyo haqidagi jami bilim Matnlarning butun jami 5 Bilim sohasi Matnlar turkumi 4 Bilim fragmenti Matn 3 Hukm Gap 2 Tushuncha Leksik 1 Tugallanmagan tushuncha Morfologik 0 Tushunchalarni farqlash Fonologik Ko‘rinib turganiday, O.L.Kamenskaya tegishli bilim sathlariga mutanosib ravishda til sistemasida yyettita sathni farqlaydi. Ammo bu mulohazalarda muayyan mantiq mavjud bo‘lsa-da, “matnlarning butun jami” va “matnlar turkumi” ni alohida eng yuqori til sathlari sifatida ajratish munozaralidir. O‘ylab ko‘rilsa, “matnlarning butun jami” degani umuman til degani bo‘lib chiqadi, “matnlar turkumi” esa u yoki bu sohaning tili (uslubi)ni nazarda tutayotganini sezmaslik mumkin emas. Tilning sathlari haqida gap borar ekan, tilning o‘zini ham alohida, mustaqil pog‘ona tarzida talqin etish, har holda, muayyan bir sistema birliklarini pog‘onalashtirish mantig‘iga zid ekanligini isbotlashning hojati yo‘q. Bu o‘rinda shuni ham eslab o‘tish mumkinki, Amerika deskriptiv tilshunosligining ba’zi vakillari ishlarida matn til strukturasi sathlari qatoriga kiritilmaydi, ularning ba’zi birlari esa matn strukturasini til strukturasi bilan tenglashtiradilar. 59 Albatta, bunday qarash ham munozaralidir, agar til strukturasi matn strukturasi bilan teng deb qaralsa, unda til deyiladigan benihoya murakkab va o‘ziga xos sistema juda jo‘n va kichik bir narsaga aylanib qolgan bo‘lardi. Matn har qanday nutqiy kommunikatsiyaning bosh, oliy birligi sifatida muayyan bir murakkab, ayni paytda to‘liq ma’nodagi belgidir. Yaxlit til sistemasini belgi bilan tenglashtirish jiddiy ilmiy-nazariy asosga ega bo‘lolmaydi. O.L.Kamenskayaning o‘zi ham, ilgari aytib o‘tilganiday, boshqa tadqiqotchilar ham 60 har qanday nutqiy kommunikatsiyaning bosh, asosiy birligi matn ekanligini muntazam ta’kidlaydilar. Tugal axborot jarayoni matn shaklida namoyon bo‘ladi. Tilning boshqa quyi sathlari birliklari esa kommunikatsiyada bilvosita, ya’ni matn tarkibiga kirgan holdagina ishtirok etadi. Shuning uchun ham matnni til sathlari pog‘onalarining eng yuqori pog‘onasi birligi sifatida talqin etish tilshunoslikda barqarorlashib bormoqda. Bu o‘rinda shunday savol ham tug‘ilishi mumkin: mazkur eng yuqori sathni matn sathi degan ma’qulmi yoki boshqacha nomlash 59 Yüklə 2,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|