miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan
jazolanadi.
O‘sha harakatlar odam o‘lishiga sabab bo‘lsa - uch yildan
yetti yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
O‘sha harakatlar:
a) odamlar o‘limiga;
b) boshqacha og‘ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lsa
- yetti yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi
(O‘zbekiston
Respublikasining
jinoyat
kodeksi.
–Toshkent:
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2001, 99-b.).
Ko‘rinib turganiday, matnda
uchta gapdan iborat bitta
supersintaktik birlik mavjud, ammo ular sakkizta abzasga ajratilgan
holda berilgan.
Badiiy matnda esa abzaslarning bunday tuzilishi, bir
supersintaktik
birlikning
bir
necha
abzaslarda
ifodalanishi
yozuvchining badiiy-estetik niyati bilan bog‘liq holda juda ko‘p
kuzatiladi. Quyidagi misollarda buni ko‘rish mumkin:
Otaqo‘zi millioner raislarga xos viqor va dabdaba bilan
qo‘qqisdan “bostirib” keldi. Domla Shomurodov mashina ovozini
eshitib ko‘chaga chiqqanida darvoza oldida biri oq, biri havorang
ikkita “Volga” qator turardi. Ketma-ket “Gazik” kelib to‘xtadi.
Oq “Volga”dan oldin Otaqo‘zi, uning ketidan sipogina
kiyingan, xushbichim bir odam, havorang “Volga”dan esa
Otaqo‘zining qizi Tohira tushdi
(O.Yoqubov, “Diyonat” romani).
...Hozir Mahkam Gavharning intilishlarini o‘z intilishlariday
tushunib, ko‘ksida bir emas, ikki yurak urib turganday kuch, ishonch
sezayotgan bir paytda ko‘ngli ham g‘ubordan tez tozalanardi.
Gavharda esa Mahkamning sevgan ishiga hurmat o‘tgan
yiliyoq paydo bo‘lgandi. U Mahkamning kelajagiga qarab, bolalarga
tarbiya beruvchi olijanob bir o‘qituvchini ko‘z oldiga keltirardi
(P.Qodirov, “Uch ildiz” romani).
Keltirilgan har ikki parchada bittadan supersintaktik birlik
mavjud, ammo bu birliklar ikki abzas tarzida ifoda qilingan.
SHubhasizki, bu yozuvchining badiiy-estetik niyatiga uyg‘un holatda
tegishli fikr bo‘laklarini ta’kidlashga, kuchaytirishga xizmat qilgan.
Ana shu bir-ikki misolning o‘ziyoq abzasni supersintaktik birlik bilan
solishtirish maqsadga muvofiq emasligini yana bir marta ko‘rsatadi.
O‘zbek tilshunosligida matn tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarning
aksariyatida matn birliklari haqida gap borganda,
shunday birliklar
sifatida, asosan, jumla, murakkab sintaktik butunlik va abzas sanab
o‘tiladi.
Ayrim
tadqiqotchilar,
masalan,
nemis
tilining
yirik
tadqiqotchisi V.G.Admoni abzasning eng avvalo grafik butunlik
ekanligini ta’kidlaydi, chunki yozma matnda abzasni ajratib ko‘rsatish
uchun uning har ikki tomonidan biroz ochiq joy qoldiriladi, bu uning
grafik chegarasi hisoblanadi. Olim keyingi yillardagi nemis
nashrlarida abzasni ajratib ko‘rsatuvchi mazkur ochiq joy o‘rniga
abzaslar o‘rtasida (vertikal) bir qator
tashlab ketish usulidan
foydalanish ham kuzatilayotganini aytadi.
88
Rus tilshunosligida abzasni punktuatsion vositalar sistemasi
ichida qarash an’anasi ham mavjud. Masalan, A.N.Gvozdev tinish
belgilarini sharhlar ekan, shunday yozadi: “Vazifasiga ko‘ra
abzas
tinish belgilari sirasiga kiradi... Abzas yangi fikrlar qatorining
ko‘rsatkichi sifatida xizmat qiladi; abzas ichida mustaqil gaplar bilan
ifodalangan fikrlar baribir mazmunan birlashgan bo‘ladi va muayyan
kichik mavzuni rivojlantiradi... Bir necha gap yoki hatto bitta gapni
alohida abzas sifatida ajratish bu gaplarga
muayyan salmoq baxsh
etadi, bunday ajratish muallif tomonidan o‘z maqsadiga bog‘liq tarzda
amalga oshiriladi.”
89
Matn lingvistikasining yirik tadqiqotchilaridan biri I.R.Galperin
ham bundan ellik yillar burun nashr yettirgan bir kitobida abzas xuddi
tinish belgilari kabi matndagi mantiqiy va emotsional jihatlarni
alohida ta’kidlab ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan vosita,
kompozitsion-grafik usul ekanligini asoslagan.
90
Ta’kidlash joizki,
I.R.Galperin ham, I.V.Arnold kabi (uning fikrini yuqorida keltirdik)
abzasni matnda (albatta, yozma matnda) birlik emas,
balki muayyan
fikrni ta’kidlash, emotsionallikni kuchaytirish, muhim jihatni ajratib
ko‘rsatish usuli ekanligini ta’kidlaydi.
Bizningcha, abzasni matn birligi sifatida talqin qilish tegishli
mantiqiy asosga ega emas. Bunday talqin aslida matnning mohiyatini
88
Dostları ilə paylaş: