Mavzu iqtisodiyot Kafedra: Fan: Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot

Iste
’
mol tovarlarining turli xil assortimenti

---

B 
aAaaaa 
aaaaaa
aaa 
Oziq-ovqat (F)
(F)
Капитал 
К
Kiyim (C) 
0 
B 
To’plam
2
To’plam
1
To’plam
3

---

Turli iste’mol tovarlari va xizmatlar to‘plamlari
Befarqlik egri chizig„i turli 
guruhdagi tovarlar va xizmatlarga 
nisbatan shaxsiy afzal ko„rish darajasini 
tasvirlab beradi. Ammo afzal ko„rishning 
o„zi iste‟molchi xatti-xarakatini to„liq 
tushuntirib bermaydi. Iste‟molchining 
individual 
tanloviga 
byudjetning 
chegaralanganligi ham ta‟sir etadi, 
chunki bu turli tovarlar va xizmatlarning 
narxiga ko„ra kishilarning iste‟molini 
cheklab qo„yadi. Byudjet chegarasi – 
ma‟lum qiymatdagi tovar miqdorini 
xarid 
qilish 
uchun 
umumiy 
xarajatlarning 
daromadga 
teng 
bo„lishini ko„rsatadi.
Byudjet chegarasi iste‟molchi uchun 
qaysi tovarlar guruhi ko„proq nafliroq 
ekanligini ko„rsatadi.

---

Turli iste‟mol tovarlari va xizmatlar to„plamlari va 
byudjet chizig„i 
Turli tovarlar 
to„plami
Oziq-ovqat (F)
Kiyim (C)
Umumiy sarflar, 
dollar
A
0
20
40
B
10
15
40
C
20
10
40
D
30
5
40
E
40
0
40

---

Iste‟molchi nimani afzal ko„rishi va byudjet chegaralanishini ko„rib 
chiqildi, endi ayrim iste‟molchilar har bir tovar turidan qanchasini xarid etish 
uchun ularni tanlab olishini ko„rishimiz mumkin. Iste‟molchilar o„z tanlovini 
oqilona bajaradilar deb taxmin qilamiz. Bu bilan iste‟molchilar mavjud va 
chegarali byudjetiga qarab tovarlarni o„z ehtiyojlarini maksimal ravishda 
qondira oladigan qilib tanlaydilar. Iste‟mol tovarlari va xizmatlar to„plamining 
optimal tanlovi ikki talabga javob berishi lozim. Birinchidan, tanlov byudjet 
chizig„ida bo„lishi bo„lishi mumkin. Ikkinchi muhim sharti, iste‟mol tovarlari va 
xizmatlarning optimal to„plami imte‟molchilarga ular eng ma‟qul ko„rgan 
kombinatsiyada yetkazib berilishi lozim.

---

Iste‟molchilik xatti-harakati qoidasi – bir tovarga 
sarflangan pul qiymati hisob-kitobining yuqori foydaliligi, boshqa 
tovarga sarflangan pul qiymatining yuqori foydaliligiga teng bo„lsa 
optimumga intiladi.Iste‟molchilik muvozanati iste‟molchining 
byudjet harajatlari tarkibi, unga xarid qilingan jami iste‟mol 
ne‟matlari to„plamidan katta umumiy foydalilikni ta‟minlovchi 
holatdir. Iste‟molchining yalpi nafliligini maksimallashtiruvchi 
tovarlar yig„imi iste‟molchining optimal nuqtasi hisoblanadi. Ideal 
ratsional iste‟molchi – Homo economicus (tejamkor kishi) – 
shaxsiy afzalliklari tizimini mutlaqo aniq biladigan, barcha muqo-
billarni hisobga oladigan va o„zi uchun maksimal foyda olish 
tamoyiliga muvofiq holda qaror qabul qiladigan kishi. 

---

Biz ehtiyoj tushunchasi haqida dastlabki bobda ga‟irgan edik. Ehtiyoj 
kishilarning hayotiy vositalariga bo‟lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy 
kategoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va 
doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko‟rinishi talab 
tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy kategoriya 
(ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. 

---

Ehtiyojning faqat „ul bilan ta‟minlangan qismi talabga aylanadi. 
Demak, talab – bu „ul bilan ta‟minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi 
„ul bilan ta‟minlanmasa, u «xohish», «istak» bo‟lib qolaveradi. Talabning bir 
qator muqobil variantlari mavjud bo‟ladi, chunki narx o‟zgarishi bilan 
tovarning sotib olinadigan miqdori ham o‟zgaradi. Shu bog‟liqlikdan kelib 
chiqib, talabga quyidagicha ta‟rif berish mumkin: ma‟lum vaqt oralig‟ida, 
narxlarning mavjud darajasida iste‟molchilarning tovar va xizmatlar ma‟lum 
turlarini sotib olishga qodir bo‟lgan ehtiyoji talab deyiladi. Boshqacha qilib 
aytganda talab – „ul bilan ta‟minlangan ehtiyojdir. 

---

Talablar turlicha bo‟lib, odatda bir xil tovar yoki 
xizmatlarga bo‟lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab 
va bozor talabi. Har bir iste‟molchining, ya‟ni alohida shaxs, 
oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo‟lgan talabi 
yakka talab deyiladi. Bir qancha (ko‟‟chilik) iste‟molchilarning 
shu turdagi tovar yoki xizmatga bo‟lgan talablari yig‟indisi bozor 
talabi deyiladi. 
Hozirda 
iqtisodiy 
adabiyotlarda 
talabning 
turli 
ko‟rinishlari ajratishga alohida e‟tibor qaratilmoqda. Jumladan, 
ishlab chiqarish omillariga talab (ishlab chiqarish talabi) va 
iste‟mol buyumlariga talab (aholi talabi) farqlanadi.

---

Shuningdek, haqiqiy (tovar va xizmatlarga 
haqiqatda namoyon bo‟luvchi), qondirilgan (haqiqiy 
talabning bozorda tovar va xizmat sotib olish orqali 
qondirilgan qismi) va qondirilmagan (haqiqiy talabning 
bozorda zarur tovarlarning yo‟qligi yoki ular 
assortimenti va sifatining xaridor talabiga javob 
bermasligi sababli qondirilmagan qismi) talablar 
farqlanadi. Qondirilmagan talab turli shakllarda 
namoyon bo‟lishi mumkin: yashirin, joriy, harakatchan, 
to‟langan talab.

---

Tovarga bo‟lgan talab ko‟‟lab omillar, masalan, 
reklamadan foydalanish, moda va didlar, afzal ko‟rish, atrof-
muhit, tovarlarni qo‟lga kiritish imkoniyati, daromad miqdori, 
naflilik, o‟zaro o‟rinbosar tovarlar narxi, aholi soni, kelgusidagi 
narxlarning o‟zgarishi va boshqalarning ta‟sirida o‟zgarishi 
mumkin. Shunga ko‟ra, ekzogen va endogen talab farqlanadi. 
Ekzogen talab – bu davlat yoki erkin bozor tizimidan tashqaridagi 
qandaydir kuchning aralashuvi natijasida o‟zgargan talab. 
Endogen yoki ichki talab – bu jamiyatda mavjud bo‟lgan omillar 
ta‟sirida jamiyat ichida tarkib to‟gan talab 

---

Talabning bunday turkumlanishini quyidagi maxsus tizim ko‟rinishida tasvirlash 
mumkin. Talabning turkumlanishi. 

---

Individual, ya‟ni yakka talab ham, bozor talabi ham 
miqdor jihatdan aniqlanadi. Lekin bu miqdor har doim ham bir 
xil bo‟lib turmaydi, balki o‟zgaruvchan bo‟ladi. Talab miqdorining 
o‟zgarishiga bir qancha omillar ta‟sir qiladi. Ularning ichida eng 
ko‟‟ ta‟sir qiladigan omil narx omilidir. 
Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o‟rtasidagi 
bo‟ladigan bog‟liqlikni quyidagi ma‟lumotlari asosida qarab 
chiqamiz. 

---

Narx va sotib olinadigan tovar miqdori o‟rtasidagi bog‟liqlik. 
Bir kg un narxi (so‟m)
1 oy davomida unga bo‟lgan 
yakka talab miqdori (kg)
1 oy davomida unga bo‟lgan 
bozor talabi miqdori (tn)
350 
300 
250 
200 
150
10 
20 
30 
50 
60
1,0 
2,0 
3,0 
5,0 
6,0

---

Jadval 
ma‟lumotlari 
tovar 
narxining „asayishi sotib olinadigan tovar 
miqdorining 
o‟sishiga 
va 
aksincha, 
narxning 
o‟sishi 
talab 
miqdorining 
kamayishiga olib kelishini ko‟rsatadi. 
Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar 
miqdori o‟zgarishi o‟rtasida bo‟ladigan 
teskari yoki qarama-qarshi bog‟liqlik talab 
qonuni deyiladi. 
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan 
miqdori (talabning) o‟rtasidagi teskari 
bog‟liqlikni oddiy ikki o‟lchamli grafikda 
ham tasvirlash mumkin: yotiq chiziq talab 
miqdorini, tik chiziq narxni ko‟rsatadi. 

---

Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o‟rtasidagi 
teskari bog‟liqlikni tasviriy aks ettiradi. 
Grafikdagi har bir nuqta tovarning aniq narxi va iste‟molchi 
shu narxda sotib olishi mumkin bo‟lgan tovar miqdorini 
ko‟rsatadi.
Narx va talab hajmining o‟zgarishi o‟rtasidagi teskari 
bog‟liqlikni ko‟rsatuvchi bu chiziq talab egri chizig‟i deyiladi. 
Agar talab egri chizig‟i o‟zining oldingi holatida qolsa va 
bunda u yoki bu tovarni sotib olishdagi har qanday miqdoriy 
o‟zgarish talab miqdorining o‟zgaruvchanligini bildiradi.

---

Talab qonunining amal qilishi quyidagi sabablar orqali izohlanadi: 
1) har qanday narx iste‟molchi uchun to‟siq vazifasini o‟taydi. Iste‟molchilar 
ma‟lum bir tovarni uning narxi „ast bo‟lsa, ko‟‟roq sotib ola boshlaydi. Iste‟molchi uchun 
narx sotib olishga xalaqit qiluvchi to‟siq sifatida namoyon bo‟ladi. Bu to‟siq qancha 
yuqori bo‟lsa, u shuncha kam tovar sotib oladi. Boshqacha aytganda, yuqori narx 
iste‟molchining xarid qilish istagini so‟ndiradi, „ast narx esa bu istakni kuchaytiradi.
Real iqtisodiy hayotda ba‟zan bu qoidaga zid bo‟lgan, ya‟ni ayrim tovar 
narxining o‟sishi bilan unga bo‟lgan talab miqdorining yanada ortishi holati ham 
uchraydi. Bu holat Giffen samarasi deb (ingliz iqtisodchisi R.Giffen nomi bilan) ataladi. 
Giffen kambag‟al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan uni iste‟mol 
qilish kengayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko‟rsatgan. Tushuntirish shunga 
asoslanadiki, kartoshka kambag‟al oila ovqatida mahsulotlarning asosiy qismini 
egallaydi. Agar kartoshka narxining o‟sishi ro‟y bersa, bunda kambag‟al oila go‟sht sotib 
olishdan umuman voz kechishga majbur bo‟ladi, o‟zining ko‟‟ bo‟lmagan daromadining 
barchasini kartoshka sotib olishga sarflaydi. 

---

Iste'molchilarning xatti-harakatlari nazariyasi - bu iste'molchilarning bozordagi 
xatti-harakatlarini o'rganadigan, ehtiyojlar va talablarning o'zaro ta'sir mexanizmini 
ochib beradigan nazariya. Bozor talabini shakllantirish individual iste'molchilarning 
qarorlariga asoslanadi. Ushbu qarorlar, xarajat yoki imkoniyatni hisobga olgan holda, 
eng katta foyda olish yoki qaytish yoki foydali ta'sirga erishish istagi bilan belgilanadi. 
Birinchi marta ehtiyojlar va talablar nisbati tahlili marginalizm (frantsuzcha marginal - 
marginal, qo'shimcha) deb nomlangan nazariy oqim vakillari tomonidan ishlab 
chiqilgan. Bu ikkinchi jinsdan kelib chiqqan. XIX asr. Marginalizmning analitik apparati 
bozor mexanizmini o'rganishga, bozor muvozanati sharoitlarini, bozor narxlarining 
xususiyatlarini aniqlashga yordam berdi. 
Marginalizmning asosiy qoidalaridan biri bu bozor iqtisodiyoti sharoitida 
insonni oqilona tutish tamoyilidir. Iste'molchining o'ziga xos individual didi va afzalliklari 
bor, lekin u o'zining didi va afzalliklarini byudjet cheklovlari (uning daromadi) bilan 
qondirish bilan cheklangan va shu sharoitda u imkon qadar foydali dasturni taqdim 
etadigan tanlovni amalga oshiradi.

---

Ushbu printsipga muvofiq, iqtisodiy jarayon ularning 
farovonligini optimallashtirishga intilayotgan sub'ektlarning 
o'zaro ta'siri shaklida paydo bo'ladi. Biroq, sub'ekt faoliyatining 
turli natijalarini oqilona deb tan olish mumkin, chunki 
sub'ektning o'zidan boshqa hech kim uning harakatlariga aniq 
baho bera olmaydi. Shuning uchun marginalizm ko'pincha 
iqtisodiy fikrning sub'ektiv yo'nalishi sifatida ta'riflanadi. 
Marginalizm metodologiyasining yana bir muhim 
qoidasi bu barcha resurslarning etishmasligi printsipidir. Bu 
shuni anglatadiki, unga kiritilgan ko'plab nazariyalarning asosi 
cheklangan, belgilangan miqdordagi resurslarni taxmin 
qilishga va natijada mahsulot ishlab chiqarishga asoslangan. 

---

O'z daromadlarini turli ehtiyojlar o'rtasida to'g'ri taqsimlash uchun 
iste'molchi ularni taqqoslash uchun biron bir umumiy asosga ega bo'lishi kerak. 
XIX asrning oxirida bunday asos sifatida. "foyda" tushunchasi qabul qilindi. 
Narsaning foydaliligi uning bunday xususiyati sifatida ishlaydi, buning natijasida u 
tovar maqomiga ega bo'ladi va shaxsning manfaatlari doirasiga kiradi. 
Iste'molchilarning barcha harakatlari oxir-oqibat u o'z daromadidan 
olinadigan foydali dasturni maksimal darajada oshirishga qaratilgan. Ushbu 
maqsadga intilib, shaxs faqat o'z didi va afzalliklariga tayanib, qandaydir tarzda 
har xil tovarlarni yoki tovarlar to'plamini bir-biri bilan taqqoslashga, ularning 
foydaliligini baholashga va ulardan muammoni hal qilish uchun eng qulay 
bo'lganlarini tanlashga majbur. Iqtisodiy nazariyada ushbu masalani hal qilishda 
ikkita asosiy yondashuv ko'rib chiqiladi: marginal foyda nazariyasi nuqtai 
nazaridan (kardinal nazariya - "raqam" so'zidan) va befarqlik egri chiziqlari nuqtai 
nazaridan (tartib nazariyasi - "tartib" so'zidan). 

---

Kardinalistlar ta'kidlashlaricha, agar tovarlarni iste'mol qilish o'zgarishsiz 
qolsa, unda ma'lum bir tovarga bo'lgan ehtiyoj to'yinganligi sababli ushbu tovarning 
keyingi birligini iste'mol qilishdan qoniqish kamayadi. Bu deyarli barcha tovarlarga 
taalluqlidir va marjinal hosildorlikning pasayish qonuni deb ataladi. Marginal 
foydaning pasayishi mahsulotga bo'lgan ehtiyoj qondirilganligi sababli uni sub'ektiv 
baholashning pasayishi bilan bog'liq. Iste'molchilarning xatti-harakatlarini 
o'rganishning asosiy vazifasi iste'molchi uchun eng maqbul bo'lgan holatni aniqlash 
edi. Shubhasiz, iste'molchi murosaga kelishga majbur, chunki u o'z ixtiyorida bo'lgan 
tovar va xizmatlar to'plami nuqtai nazaridan eng qoniqarli bo'lish uchun muqobil 
mahsulotlardan birini tanlashi kerak. Bunday to'plamni qidirishda iste'molchi iste'mol 
tuzilishini doimiy ravishda o'zgartirishga moyil. 
Umumiy foydali dasturni maksimal darajaga ko'tarish printsipi quyidagicha 
bo'ladi: har bir iste'molchi o'z daromadlarini ma'lum bir tovarga sarf qilingan oxirgi pul 
birligidan olingan foyda bir xil bo'lishi uchun taqsimlashi kerak, ya'ni. xaridor tovarni 
ushbu tovarga sarflangan pul birligi uchun marginal foyda boshqa tovarga sarflangan 
pul birligi uchun marginal foydasiga teng bo'lgunga qadar talab qiladi. 

---

Ordinalistlar - iste'molchilar xulq-atvori nazariyasining boshqa yo'nalish 
vakillari, marginal foydalilikni baholash sub'ektiv bo'lgani uchun, uni o'lchash mumkin 
emas deb hisoblaydilar va ular "tartibli" (tartibli) foyda tushunchasini kiritadilar, 
ularning yordamida iste'molchilarning u yoki bu narsadan qoniqish darajasi yoki 
yo'qligini aniqlash mumkin. boshqa imtiyozlar to'plami. Xuddi shu darajada qoniqishni 
ta'minlaydigan iste'molchilar to'plamlarining umumiy miqdori befarqlik egri chizig'i deb 
ataladi. Ushbu egri chiziqning har bir nuqtasida iste'molchi uchun bir xil foyda 
keltiradigan mahsulotlar to'plami mavjud. Siz bunday egri chiziqlarning cheksiz sonini 
chizishingiz mumkin, va har bir keyingi egri chiziq (kelib chiqish joyidan uzoqroqda 
joylashgan) umumiy foydaliligiga mos keladi (shuning uchun tartib foydaliligi 
tushunchasi). Befarqlik xaritasini cheksiz chizish mantiqsiz, chunki ma'lum bir cheklov 
mavjud - iste'molchining daromadi. Bu byudjet chizig'ida aks etadi. Byudjet chizig'ida 
qat'iy belgilangan miqdordagi pul daromadlari va ushbu mahsulotlarga narxlarni 
hisobga olgan holda sotib olinadigan ikkita mahsulotning turli xil kombinatsiyalari 
ko'rsatilgan. Ordinalistlar befarqlik egri chizig'i va byudjet chizig'i o'rtasidagi aloqa 
nuqtasida iste'molchining maqbul holatini aniqlaydilar, bu so'ralgan mahsulotning u 
uchun ma'lum narx bo'yicha maqbul miqdorini aniqlaydi, ya'ni. talab miqdori. 

---