O’rnini bosuvchi tovarlar bahosining o’zgarishi.
Masalan, saryog‟
bahosining o‟zgarishi margarinning bahosini o‟zgarishiga olib keladi. Saryog‟
bahosining o‟sishi uni o‟rnini bosuvchi margaringa bo‟lgan talabning ko‟payishiga olib
keladi.
Bir birini to’ldiruvchi tovarlar bahosining o’zgarishi.
Bozorda benzin
bahosining ko‟tarilishi avtomobillarga bo‟lgan talabni qisqarishiga yoki kamroq benzin
iste‟mol qiluvchi avtomobillarga talabni ortishiga olib keladi. Yoki fotoplyonka
narxining
o‟sishi uni
ishlatish uchun zarur
to‟ldiruvchi fotoapparatlarga bo‟lgan talabni ma‟lum darajada kamayishiga
olib keladi;
Bozor miqyoslarini.
Ma‟lumki, bozorlar o‟z ko‟lamiga binoan mahalliy,
regional, milliy va jahon bozorlariga bo‟linadi. Bozor miqyoslari qanchalik kattalashsa,
ma‟lum tovarlarga bo‟lgan talab shunchalik o‟sadi, talab ham o‟z navbatida o‟z
hajmini kuchaytiradi;
Pulning qadrsizlanishining kutilishi bo’yicha shov-shuvlar
insonlar o‟rtasida
ma‟lum tovarlarga talabni kuchaytiradi. O‟tish davrida talab hajmini aniqlash va u
to‟g‟risida ma‟lum bir hisob-kitoblar qilish juda murakkab va
qiyindir.
Reklama ham talab darajasiga ta’sir qiladi.
Radio, televidenie, matbuotdagi
reklamalar hamda tovarning yuqori sifatli va xaridorni jalb etuvchi shaklda o‟ralishi,
qadoqlanishi, jilo berilishi hamda uning muayyan afzalliklari va qayerda sotilishi kabi
axborotlar mazkur tovarga talabni kuchaytiradi.
Talabning tuzilishi yuqoridagi omillardan tashqari yana bir necha sabablarga
ham bog‟liq bo‟ladi. O‟tish davri iqtisodiyotida talabning tuzilishi murakkab bo‟lib, uni
to‟la aniqlash juda qiyindir. Tanqislik, pulning qadrsizlanish darajasining yuqoriligi
natijasida aholi imkoniyati boricha o‟z mablag‟larini, ko‟pincha, oziq-ovqat zahiralarini
to‟plash uchun sarf qiladi. Natijada, talab tuzilishi soddalashadi.
Talabni o‟zgartirish uchun nafaqat narxga, balki daromadga ham e‟tibor berish
darkor. Daromad kam bo‟lsa talab qisqaradi, bozor torayib, ishlab chiqarish o‟smay
qoladi, natijada tadbirkorlar foyda ola bilmaydilar. Iqtisodiyotning o‟sish sharti
daromadni ko‟paytirishdir. Binobarin, tadbirkorlar ishchi va xizmatchilarni yaxshi
daromad bilan ta‟minlasalar, ularning ishi yurishadi.
Ilg‟or, rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida esa talab, asosan, sifatli
oziq-ovqatlar va boshqa mahsulotlarga o‟smoqda.
Bundan tashqari xaridor bozorda tovar yoki xizmat sotib olayotganda mazkur
tovarning unga kanchalik foyda yoki naf keltirishini xisobga olib xarid
qiladi.
Tovarning nafligi uni iste’mol qilishda xaridor oladigan qoniqishdir.
Lekin, bozor iqtisodiyotida tovar nafligining kamayib borishi qonuni bor,
unga ko‟ra har bir xarid qilingan keyingi tovarni iste‟mol qilishdan olingan qoniqish
pasayishga moyil bo‟ladi, chunki iste‟mol darajasi oshgan sari undan tuyinish hosil
bo‟ladi.
Masalan, zo‟r ishtaha bilan tanovvul qilingan taom bora-bora xaridorga
keltiradigan nafini kamaytirib boradi va undan tuyinish hosil bo‟ladi. Shunda xaridor
xohish-istaglari va didi o‟zgarib boradi yoki avvalgi tovarga bo‟lgan talab so‟nadi.
Naflikning pasayish qonuni shuni ko‟rsatadiki, ishlab chiqaruvchi o‟z mavqeini saqlab
qolish uchun bozorning tuyinishini hisobga olib, nafligi yuqori bo‟lgan yangi tovarlarni
bozorga ko‟plab chiqarib turishi kerak. Shundagina ishlab chiqaruvchi o‟z
mahsulotlarini bozorda sotish imkoniyatiga ega bo‟ladi.
Xulosa qilib aytsak, talab qonuni ishlab chiqaruvchi bilan iste‟molchi manfaatini,
foyda olish va bozorni tuyintirish orqali aholi farovonligi ta‟minlanishini uyg‟unlashtiradi.
Tovar narxi va uning harid qilinadigan miqdori (talabning) o‟rtasidagi teskari
bog‟liqlikni oddiy ikki o‟lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: yotiq chiziq talab
miqdorini, tik chiziq narxni ko‟rsatadi
Talab egri chizig‟i
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o‟rtasidagi teskari bog‟liqlikni
tasviriy aks ettiradi.
Grafikdagi har bir nuqta tovarning aniq narxi va iste‟molchi shu narxda
sotib olishi mumkin bo‟lgan tovar miqdorini ko‟rsatadi.
Chizmadan ko‟rinadiki, iste‟molchining bir oylik daromadi 10 ming
so‟mdan 20 ming so‟mga oshganda, u sotib olgan mahsulot miqdori 1 donadan
2 donaga, 20 ming so‟mdan 30 ming so‟mga oshganda 2 donadan 4 donaga
oshmoqda. Daromadlarning keyingi o‟sishi bilan tovarlar sotib olish hajmining
o‟sishi sekinlamoqda: 30 ming so‟mdan 40 ming so‟mgacha - 4 donadan 6
donagacha, 40 ming so‟mdan 50 ming so‟mgacha - 6 donadan 2 donagacha.
Daromadning bundan yuqori darajalarida esa sotib olish hajmining o‟sishi
butunlay to‟xtagan (daromadning 60 ming so‟m va undan yuqori darajalarida
mazkur tovarning 2 donasi sotib olinmoqda).
Engel egri chizig‟i iste‟molchilar pul daromadlari o‟zgarishining talabga
qanday ta‟sir qilishi to‟g‟risida axborot beradi. Bu axborot tovar ishlab chiqaruvchilar
uchun o‟z tovarlarining mumkin bo‟lgan sotish hajmi va bozor kon‟yunkturasini
baholashda muhim ahamiyat kasb etadi.
4. O‟zaro bog‟liq tovarlar narxi o‟zgarishining talabga ta‟sirini o‟rganishda
ularni ikki guruhga ajratish maqsadga muvofiq bo‟ladi: 1) o‟zaro bir-birini
almashtiruvchi yoki o‟rinbosar tovarlar; 2) o‟zaro bir-birini to‟ldiruvchi tovarlar.
O‟zaro bir-birini almashtiruvchi tovarlardan birining narxini o‟zgarishi bilan
boshqasiga bo‟lgan talabning o‟zgarishi to‟g‟ri bog‟liqlikda bo‟ladi. Masalan, sariyog‟
narxining oshishi margaringa bo‟lgan talabning ortishiga olib keladi. Sariyog‟ narxining
pasayishi esa margaringa bo‟lgan talabni kamaytiradi.
O‟zaro bir-birini to‟ldiruvchi tovarlardan birining narxini o‟zgarishi bilan
boshqasiga bo‟lgan talabning o‟zgarishi teskari bog‟liklikda bo‟ladi. Masalan, agar
avtomobilning narxi oshsa, benzinga bo‟lgan talab qisqaradi. Aksincha, avtomobilning
narxi tushsa, benzinga bo‟lgan talab oshadi.
Talabni qondirish uchun zarur bulgan yana bir iqtisodiy kategoriya - taklifdir.
Talab bor joyda taklif ham paydo bo‟la boshlaydi. CHunki ma‟lum ehtiyojlarni qondirish
uchun odamlar mehnat ya‟ni ishlab chiqarish jarayoni orqali hayot uchun zaruriy
ne‟matlar ishlab chiqara boshlaydilar. Taklif ishlab chiqarilgan va muayyan vaqtda
bozorga ma‟lum bahoda sotish uchun xaridorlarga tavsiya etilayotgan tovarlar va
xizmatlar miqdoridir.
Bozorda taklif qonuni amal qiladi. Taklif qonuniga muvofiq barcha omillar
teng bo‟lgan sharoitda taklif bahoning o‟zgarishiga binoan o‟zgaradi. Demak, tovar
bahosining o‟sishi taklifni ko‟paytiradi va aksincha, tovar bahosining pasayishi taklif
etilayotgan tovarlar miqdorini kamaytiradi. Taklif qonuniga muvofiq ma‟lum tovarlar
bahosining ortishi bilan ishlab chiqaruvchilar foyda olish uchun mazkur tovarlar yoki
xizmatlarni ko‟plab yaratadilar. Natijada taklif ortadi. Tovarlar va xizmatlar miqdorining
o‟sishi taklifning ortishiga hamda talabning pasayishi bilan bahoning ham pasayishiga
olib keladi.
Taklif talabga qarab o‟zgarib turadi. Uning o‟zgarishini taklif qonuni izohlaydi.
Dostları ilə paylaş: |