Mavzu:
Korporativ boshqaruv va uning huquqiy asoslari
Reja:
1.Korporativ boshqaruv tushunchasi va uning tasnifi
2.Jahon amaliyotida korporativ boshqaruvning huquqiy asoslari va uning
modelari
3.O’zbekiston Respublikasida korporativ boshqaruvni tartibga soluvchi
qonunlar
Korporativ boshqaruv tushunchasi va uning tasnifi
Bugungi kunda, korporativ boshqaruv - mulkchilikning hissadorlik shaklining
zamonaviy ko’rinishlaridan biri hisoblanadi.
Unda bir necha mulkdorlar manfaatlari birlashadi, yagona maqsad doirasida
investorlar kapitallari birlashtiriladi.
Mamlakat iqtisodiy - huquqiy tizimida mohiyatiga ko’ra kichikroq shartliliklar
bilan, aynan Aksiyadorlik jamiyatlari jahon xo’jalik va huquqiy amaliyotida umum
qabul qilingan
Korporatsiya tushunchasi bilan tenglashtiriladi. Korporativ boshqaruvda aynan
Korporatsiyalar faoliyatini rivojlanish darajasi biznesni iqtisodiy o’sishini,
unumdorligini, shug’ullanishliligini va samaradorligini oshirishga xizmat qiladi
Korporativ boshqaruv kompaniyalarni boshqarish usulini va qanday maqsadda
amalga oshirilishini anglatadi. Bu kimning vakolatiga va hisobdorligiga ega
ekanligini va kim qaror qabul qilishini aniqlaydi. Bu mohiyatan menejment va
boshqaruv kengashiga kompaniyani boshqarish muammolarini yanada samarali hal
qilishga imkon beradigan vositalar to'plami. Korporativ boshqaruv barcha
manfaatdor tomonlarning (aktsiyadorlar, xodimlar, etkazib beruvchilar, mijozlar va
jamoat) manfaatlari muvozanatlashishi uchun korxonalar tegishli qarorlarni qabul
qilish jarayonlari va nazoratni amalga oshirilishini ta'minlaydi.
1.Samarali korporativ boshqaruv tuzilmasi uchun asoslami ta’minlash. Mazkur
funksiya davlat tomonidan korporativ boshqaruv samarali amal qilishi uchun shart-
sharoit yaratishni nazarda tutadi.
2. Aksiyadorlar huquqlari, aksiyadorlarga nisbatan bir xil munosabatda bo'lish
va asosiy mulkdorlar funksiyalari.
3. Institutsional investorlar, fond bozorlari va boshqa vositachilar.
4. Korporativ boshqaruvda manfaatdor tomonlaming roli.
5. Axborotlar oshkoraligi va shaffofligi.
6. Direktorlar kengashining javobgarligi. Umumiy holda korporativ
boshqaruvning prinsiplari quyidagilar:
qonuniylik;
-adolatlilik;
- hisobdorlik;
- javobgarlik;
- oshkoralik;
- shaffoflik
Korporativ boshqaruvning qonuniylik prinsipi davlat tomonidan belgilangan
qonunchilik asosida korporativ boshqaruv tashkil qilinishi, korporativ tuzilma
faoliyatining qonuniy bo‘lishi lozimligini ifodalaydi
Adolatlilik prinsipi esa korporativ tuzilmada aksiyadorning ulushidan qat’i
nazar bir xil munosabatda bo‘lish, minoritar aksiyadorlar huquqlari va manfaatlarini
ta’minlash lozimligini nazarda tutadi
Korporativ boshqaruvda boshqaruv va nazorat organlarining belgilangan
tartibda aksiyadorlarga yoki aksiyadorlar vakillariga hisobot berishi hisobdorlik
prinsipi asosida tashkil etiladi.
Korporativ tuzilma joriy moliyaviy-xo‘jalik faoliyati bo‘yicha ijroiya organi,
ijroiya organ faoliyatini nazorat qilish bo‘yicha Direktorlar (kuzatuv) kengashi
javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi va bu amaliyot javobgarlik prinsipi asosida
tashkil etiladi.
Korporativ tuzilma o‘z faoliyati natijalari bo‘yicha, shuningdek investitsiyalar
jalb qilish maqsadida oldindan belgilab qo‘yilgan axborotlar (hisobotlar)ni e’lon
qilib boradi. Bunda ma’lumotlar axborotlar oshkoraligi prinsipiga rioya qilish
maqsadida e’lon qilib boriladi.
Shuningdek, ma’lum bir holatlar yoki moliyaviy qarorlar (operatsiyalar)
bo‘yicha korporativ tuzilmalar tomonidan muhim faktlar e’lon qilib boriladi. Bu
amaliyot bevosita aksiyadorlarni xabardor qilib borish maqsadida korporativ tuzilma
faoliyatining shaffofligini ta’minlashga qaratiladi hamda bu jarayon shaffoflik
prinsipining talabi hisoblanadi
Korporativ boshqaruv asosiy tip bo’lib ajralib turadi, boshqarish ob’ekti
sifatida u o’z hususiyatlariga ega hisoblanib, boshqaruv aksiyadorlarning foydasini
ko’zlagan holda amalga oshiriladi va korporatsiyalarning rivojlanishini ta‘minlash,
aksiyadorlarning huquqlarini hisobga olish, korporatsiya strategiyasiga asoslangan
holda aksiyadorlarning o’zaro munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo’ladi.
Bunday boshqaruv natijasida korporativ madaniyati vujudga keladi va tartib
qoidalarning tamoyillari, urf-odatlari va ularni olib borish tartiblar kompleksi
shakllanadi.
Korporativ boshkaruv tizimini turli shakllardagi xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar
faoliyatida tashkil qilishning keng imkoniyatlari ularning afzalliklaridan
foydalanishga asoslanadi
Korporativ tuzilmalarni yaratish variantlaridan foydalangan holda ular
urtasidagi uzaro munosabatlarni modellashtirish uchun keng imkoniyatlar ochib
beradi.
Ularning asosiylari sifatida quyidagilar ajratib ko’rsatamiz
1.Aksiyalar chiqarish orqali pul mablag’lari jalb qilish qobiliyati cheklanmagan
sonli investorlarning mablag’larini jamlash imkonini va bu investorlarga jamiyatni
boshqarishda ishtirok etishda ma‘lum bir tanlov huquqini beradi.
2.Boshqariluvchanlik muammosini hal etilishi engillashadi. Tashiliy
rasmiylashtirishning tugallanganligi, vakolatlar va javobgarliklarni aniqlashda
reglamentga rioya qilish nazorat funksiyalarini aksiyadorlik jamiyati boshqaruv
organlari o’rtasida taqsimlash imkonini beradi,
3.Aksiyadorlar tarkibiga kirish va chiqishning soddalashtirilgan holda
manfaatdor shaxslarning o’rnini almashtirish uchun keng imkoniyatlar va mos
ravishda, investitsiya taklifi dinamikasi yuqori bo’lgan sharoitlarda yuqori
moslashuvchanlik ta‘minlaydi
4.Cheklangan javobgarlik tamoyili risklarni kamaytirishga imkon beradi.
Cheklangan javobgarlik tamoyilining qo’llanilishi risklarni aksiyadorlar va
boshqaruvchilar o’rtasida taqsimlash orqali yirik korporatsiyalar yaratish
imkoniyatni vujudga keltiradi.
Korporativ boshqaruv bu – biznesning tashkiliy - huquqiy rasmiylashtirilishini,
tashkiliy strukturalarning optimallashuvini boshqarish, qabul qilingan maqsadlarga
muvofiq kompaniyada ichki va tashqi firma munosabatlarini tashkil qilishdir.
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) tomonidan ishlab chiqilgan
korporativ boshqaruv qoidalari mazkur boshqaruv tartibining eng muhim
tomonlarini o’zida aks ettirgan bo’lib, unda aksiyadorlarning huquqlarini himoya
qilish jihatlariga alohida e‘tibor qaratilgan.
Korporativ boshqaruvning asosiy qoidalarida qayd etilganidek, ushbu
boshqaruv tuzilmasi aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilishga yo‗naltirilgan
bo’lishi kerak.
Ya‘ni, aksiyadorlik jamiyati kapitaliga o’z mablag‗ini qo’shgan investorda
muayyan darajadagi mulkiy huquq mavjud bo’ladi. Masalan, u oddiy aksiyani
sotishi, sotib olishi yoki biror shaxs nomiga o’tkazishi mumkin.
Bundan tashqari, oddiy aksiya investorga korporatsiya foydasining bir qismiga
egalik qilish imkoniyatini beradi va bu borada yuklatiladigan mas‘uliyat uning
investitsiyasi hajmidan kelib chiqadi. Shuningdek, oddiy aksiya investor uchun
aksiyadorlar Umumiy yig’ilishida ishtirok etish va unda ovoz berish yo’li bilan
korporatsiya haqida ma‘lumot olish, korporatsiya faoliyatiga ta‘sir o’tkazish
huquqini beradi.
2. Mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvning
samarali usullarini, xalqaro satndartlarni joriy etish uchun korporativ boshqaruvning
milliy modelini xorijiy tajribalar bilan uyg’unlashtirish maqsadga muvofiqdir.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatining samaradorligini tubdan oshirish, bo‘lajak investorlar uchun
ularning ochiqligi va jozibadorligini ta’minlash, zamonaviy korporativ boshqaruv
uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aksiyadorlar rolini
kuchaytirish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida:
Quyidagilar korporativ boshqaruv tizimini yanada rivojlantirishning asosiy
yo‘nalishlari etib belgilansin:
xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ
boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiy-texnik,
moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish
Chet el kapitali ishtirokida aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, aksiyadorlik
jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun qulay sharoitlar
yaratish;
Korporativ
boshqaruv modeli
shakllanishiga
ta’sir etgan omillar
Korporativ
nazorat
mexanizmi
Qarorlar
qabul qilish
tartibi
Kapital
bozori
ishtiroki
Korporativ
madaniyat
Iqtisodiy
rivojlanish
sharoitlari
Korporativ
qonunchilik
Aksiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining
samarali faoliyatini nazorat qilishni ta’minlashda aksiyadorlar, jumladan, minoritar
aksiyadorlar rolini oshirish
Yetakchi xorijiy ta’lim muassasalari bilan hamkorlik asosida boshqaruv
xodimlarini tayyorlash va ularning kasb darajasini oshirish, shuningdek,
aksiyadorlik jamiyatlarida rahbarlik lavozimlariga chet ellik yuqori malakali
menejyerlarni jalb qilish.
Korporativ boshqaruv rivojlanib borishi bu borada tajribalar orttirilishiga olib
keldi. Ma’lum bir korporativ tuzilma faoliyatida ijobiy natijalarga sabab bo‘lgan
korporativ boshqaruv tajribalari boshqa korporativ tuzilmalar uchun namuna
vazifasini o‘tay boshladi. O‘z navbatida korporativ boshqaruv ijobiy tajribalarining
ommalashishi yuz berdi va bu jarayon mamlakatlarni ham qamrab ola boshladi.
Natijada yangi tashkil etilayotgan aksiyadorlik jamiyatlari, korporativ boshqaruv
yangidan yo‘lga qo‘yilayotgan mamlakatlar uchun namuna sifatida korporativ
boshqaruv modellari yuzaga keldi
Korporativ boshqaruv modeli quyidagi elementlarning yaxlit birligini o‘zida
aks ettiradi: - korporativ nazorat mexanizmi; - qarorlar qabul qilish tartibi; -
amaldagi moliya tizimi bilan bevosita bog‘liq holda kompaniya ichki boshqaruviga
kapital bozorining ta’siri; - korporativ qonunchilik; - aholining iqtisodiy taraqqiyot
natijasida shakllangan iqtisodiy xulq-atvor me’yorlari.
Korporativ boshqaruv modeli shakllanishiga mamlakat iqtisodiyoti
rivojlanishining aniq shart-sharoitlari, turmushtarzining tarixiy an’analari,
qonunchilik asoslari holati, jamiyatdagi asosiy qadriyatlar, xo‘jalik subyektlarining
faoliyat yuritish qoidalari va me’yorlari bevosita ta’sir ko‘rsatadi
Korparativ boshqaruv tizimi turli xil davlatlarda uning ijtimoiy-iqtisodiy kelib
chiqish xususiyatlari bilan bog’liq xolda turlanadi
Keling, korporativ boshqaruvning asosiy modellarini ko'rib chiqamiz, asosiy
asosiy printsiplar va elementlarni aniqlaymiz va modellarga qisqacha tavsif beramiz
Mamlakatda korporativ boshqaruvning o’rni, aksiyadorlarning kapitali va
aksiyadorlik jamiyatlarining xolati bilan bog’liq xolda bo’ladi
Jaxon amaliyotida, ko’pincha duch kelamiz ular uch model ajralib turadi
1.
Angliya-Amerika modeli
2.
Germaniya modeli
3.
Yaponiya modeli
Yana alohida model qilib oilaviy modelni ham qo’shishimiz mumkun
Umumiy holda har bir korporativ boshqaruv modelining asosiy belgilari yoki
elementlari quyidagilar:
- aksiyadorlik jamiyatining muhim ishtirokchilari;
- muhim ishtirokchilar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmi;
- model bo‘yicha aksiyalarga egalik qilish tarkibi;
- moliyaviy resurs jalb qilish imkoniyati;
- direktorlar kengashi tarkibi; - qonunchilik doirasi;
- axborotlarni oshkor qilish bo‘yicha talablar;
- aksiyadorlar ma’qullashi talab etiladigan korporativ xattiharakatlar.
Amerika modeli va Birlashgan Qirollik modeli bir-biriga yaqinligi,
shuningdek ikki pog‘onali kontinental yevropa modelining asosi german modeli
ekanligidan kelib chiqqan holda
Korporativ
boshqaruv modeli
shakllanishiga
ta’sir etgan omillar
Korporativ
nazorat
mexanizmi
Qarorlar
qabul qilish
tartibi
Kapital
bozori
ishtiroki
Korporativ
madaniyat
Iqtisodiy
rivojlanish
sharoitlari
Korporativ
qonunchilik
Quyida xalqaro darajada tan olingan korporativ boshqaruv modellari
sifatida anglo-amerika, german, yapon, oila modellarining har biri xususida
alohida to‘xtalib o‘tamiz
Korporativ boshqaruvning
Dostları ilə paylaş: |