Mavzu: Qobiliyat va uning rivojlanishi Reja: Kirish Qobiliyat va uning turlari to’g’risida umumiy tushuncha
Yüklə 379,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Markaziy buzilishlar:
markaziy nerv sistemasining u yoki bu qismlarining buzilishi, zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Markaziy xarakterdagi organik nutq buzilishlariga alaliya, afaziya, dizartriya kabi nutq kamchiliklari kiradi. Pereferik buzilishlar: artikulyatsion apparatning noto’g’ri tuzilish yoki buzilishi va pereferik nerv artikulyatsion organlar inervasiyasining buzilishdan kelib chiqadi. Pereferik xarakterdagi organik nutq buzilishlariga: rinolaliya, prognatiya, progeniya kiradi. Funksional buzilishlar: bunda nutq jarayonida ishtirok etadigan a’zolar tuzilishida hech qanday o’zgarishlar bo’lmaydi. Funksional xarakterdagi nutq buzilishlariga: dislaliya, duduqlanish kabi nutq nuqsonlari kiradi. Turli nutq buzilishlarining rivojlanishini oldidan aniqlash katta ahamiyatga egadir. Agarda nutqiy nuqson bolaning maktabga kelgan vaqtida ilk bor aniqlansa, u holda uni tuzatish qiyinchiliklari kuzatilib, o’zlashtirishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Agarda bolaning nutq nuqsoni maktabgacha yoki yasli yoshida aniqlansa, tibbiy va pedagogik tuzatish maktabda to’laqonli ta’lim olish imkonini beradi. Rivojlanishida kamchiliklar bo’lgan bolalarni erta aniqlash ishlari birinchi navbatda “oilaviy muhiti yaxshi bo’lmagan” oilada o’tkaziladi. Bunda oilalarga quyidagilar kiradi: 1. U yoki bu nuqsonga ega bo’lgan bola bor oila. 2. Ota-onalarning birida yoki ikkalasida fiziologik eshitishi buzilgan, aqli zaiflik, shizofreniya kasalliga bor oilalar. 3. Homiladorlik vaqtida yuqumli kasalliklar, og’ir taksikoz o’tkazgan ayolning bolalari. 4. Tug’riq vaqtida asfeksiya jarohati yoki neyroinfeksiyani boshidan kechirgan, hayotning birinchi oylarida bosh miya jarohatlari olgan bor oilalar. Xulosa Eshitish va intellekti normada bo’lgan bolalarda nutqning to’liq rivojlanmaganligi deganda nutq anomaliyasining shunday formasi tushuniladiki, bunda nutq barcha komponentlarining shakllanishi (nutqning fonetik-fonematik, leksik va grammatik tomoni) buzilgan bo’ladi. Nutqning to’liq rivojlanmaganligini R.Ye.Levina (1961) uch daraja bilan belgilaydi: nutqiy aloqa vositalarining umuman yo’q bo’lishidan to fonetik-fonematik va leksik-grammatik jihatdan rivojlanmaganlik elimentlariga ega bo’lgan mukammal nutq buzilishigacha. Nutq rivojlanmaganligining I darajasi: nutqning bo’lmasligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolalar nutqsiz bolalardir. 4-6 yoshdagi bunday bolalarning lug’at boyligi kambag’al, noaniq bo’ladi. Nutqi tovushga taqlid qilish, tovushlar kompleksi bilan chegaralangan bo’ladi. Narsa va hodisalarni farq qilmagan holda ifodalash, so’zlarning ko’p ma’noga ega bo’lmasligi xarakterli xususiyat hisoblanadi. Tovushlar talaffuzida turg’unlik bo’lmaydi, tovushlar bir-biri bilan almashtiriladi, fonematik o’quv buzilgan bo’ladi. Nutq to’liq rivojlanmaganligining bu darajasiga ega bo’lgan bolalar uchun tovushlar analizi bo’yicha berilgan topshiriqlar tushunarsiz bo’ladi. Nutq to’liq rivojlanmaganligining II darajasi: dastlabki keng qo’llaniladigan, odatdagi nutqning bo’lishi bilan xarakterlanadi. Bolalar oddiy jumlalardan foydalana biladilar, ma’lum lug’at boyligiga ega bo’ladilar. Ular narsalar, hodisalar, alohida belgilar nomini ajrata oladilar. Lekin bunday bolalarda nutqning qo’pol darajada rivojlanmaganligi yaqqol ifodalangan bo’ladi. Ular ikki-uch so’zdan iborat gaplardan foydalanadilar. Lug’at boyligi shu yoshga mos keladigan normadan kam bo’ladi. Umumlashtiruvchi so’zlarni (mebel, kiyim, sabzavot, mevalar va boshqalarni) bilmasligi kuzatiladi. Harakat, belgini bildiruvchi so’zlardan foydalanishda qiyinchiliklar kuzatiladi, predmet nomini, rangini, shaklini, o’lchamini va boshqa belgilarini bilmaydilar. Nutqning fonetik tomoni shu yoshga mos keluvchi normadan orqada qoladi- yu, shunday kamchilikka ega bo’lgan bolalar bo’g’inlar o’rnini almashtiradilar, undoshlar ketma-ket kelganda tovushni qisqartiradilar. Nutq to ’ liq rivojlanmaganligining III darajasida: nutqda leksik-grammatik va fonetik-fonematik jihatdan rivojlanmaganlik elementlari kuzatiladi. Bolalar nutqga ega bo’lganda kishilar bilan aloqa bog’lay oladilar, lekin buni ota-ona (tarbiyachi) ishtirokida, ularning muayyan tushuntirishlari yordamida bajaradilar. Bunday bolalar uchun erkin holda aloqada bo’lish juda qiyin. Tovushlarni talaffuz qilishda ularni bir-biridan ajrata olmaslik, tovushlar guruhini artikulyatsiya jihatidan osonroq bo’lgan tovushlarga almashtirish, ba’zi hollarda tovushlarni buzib talaffuz qilish bolalar uchun xarakterlidir. Lug’at ham normadan orqada qolgan bo’ladi, lug’at boyligi analizda leksik holatlarning o’ziga xosligi ko’rinadi. Tekshirishda gaplarni, gaplarda so’zlarni oxirigacha gapirmaslik kabi turg’un grammatik xatolar kuzatiladi. Ko’pchilik hollarda ular qo’shimcha qo’shilishi bilan so’z ma’nosining o’zgarishini tushunib еtmaydilar. |