169
olur ki, bilik daha çox əldə еdilsə və təcrübə artsa, daha çox
müvəffəqiyyətlərə nail olacağıq”
1
XIX əsr Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixi
M.F.Axundzadənin (
Axundov) (1812-1878) "Kəmalüddövlə
məktubları", "Mollayi Ruminin və onun təsnifinin babında",
"Həkimi-ingilis Yuma cavab", "Yek kəlmə haqqında" və s.
əsərlərində əksini tapıb. Mirzə Fətəli Axundzadənin
dünyagörüşünün mənbəyi Azərbaycan, bütövlükdə müsəlman
Şərqi, Qərb və rus mədəniyyətləri, ilk növbədə fəlsəfi təlimləri
və elmi nailiyyətləri olub. Onun fəlsəfi irsinin ontoloji aspekti
materialist və ateist, qnoseoloji aspekti isə rasionalist təmayüllü
idi. M.F.Axundzadə bir çox Azərbaycan maarifçilərindən fərqli
olaraq din və dini dünyagörüşlər ilə ardıcıl mübarizə
aparıb. Onun İslam dininə, bu dinlə bağlı adət və ənənələrə
qarşı radikalizmlə səciyyələnən və bir sıra məqamlarda
obyektivlikdən kənar kəskin çıxışlar edirdi. O, hesab edirdi ki,
din və dini dünyagörüşləri, Azərbaycan xalqı da daxil olmaqla,
İslam bölgəsi xalqlarını maarifdən və Qərbdəki inkişafdan geri
qoyur. M.F.Axundzadənin ərəb əlifbasının sadələşdirilməsi,
yaxud latın əlifbası ilə əvəz olunması uğrunda apardığı
mübarizə də bununla bağlı idi. M.F.Axundzadə tərəfindən
İslam və İslamla bağlı həyat və düşüncə tərzinin tənqidinin bir
səbəbi də toxunduğu bu problemlərə marağı artırmaq məqsədi
olub. O, azadlığın insana əzəli məxsusluğunu qəbul edir,
azadfikirliliyi təbliğ edir, azadlığı bəşəriyyətə filosof və
alimlərin
gətirəcəyinə
inanırdı. İnsanların
əmlak
bərabərliyindən deyil, hüquq bərabərliyindən bəhs edən
M.F.Axundzadə qadınlar və kişilər arasında hüquq
bərabərliyinə xüsusi diqqət verirdi. M.F.Axundzadənin fəlsəfi
dünyagörüşü Şərqin mədəni həyatına böyük
təsir göstərib
2
.
1
Aslan K. Abbasqulu Ağa Bakixanovun əsərlərində kitab və mütaliə
məsələləri // http://www.anl.az/
2
Quluzadə Z. Azərbaycanda XIX əsrdə fəlsəfi fikir. // Xalq Cəbhəsi.- 2014.-
21 iyun.- S.15