Мцндярижат

FƏLSƏFƏ VƏ FƏLSƏFƏ TARİXİ

MİLLİ VƏ ÜMUMBƏŞƏRİ KONTEKSTDƏ

Müasir fəlsəfi düşüncənin mənimsənilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün klassik fəlsəfi irsin nə dərəcədə önəmli olduğunu geniş izah etməyə ehtiyac yox­dur. Biz sadəcə bu məsələyə iki fərqli yanaşmanın mahiyyətini aydınlaşdır­ma­ğa çalışacağıq.

Birinci yanaşmanın əsasında fəlsəfənin keçdiyi tarixi inkişaf yolu haq­qın­da, ayrı-ayrı filosofların həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat vermək, on­ların hansı mövzularda və nə ki­mi əsərlər yazdığını sistemli şəkildə şərh et­mək dayanır. Belə yanaşma fəlsəfi düşüncədən da­ha çox elmi-tarixi düşüncənin məhsuludur. Burada ideyalar qəliblərə salınmış şəkildə ve­ri­lir və təsnif olunur. Fəlsəfi fikrin cərəyanlara bölünməsi və müxtəlif filosofların bu və ya di­gər cərəyana daxil edilməsi əslində şərti xarakter daşıyır. Artıq məlum ideyaların kiminsə tərəfindən təkrar edilməsi ona «filosofluq statusu» vermir. Bu mənada hər bir filosof tarixə özü­nün fərdi, təkrarolunmaz düşüncələri ilə və ya yaratdığı yeni sistemlə düşməlidir. Daha ciddi təsnifat zamanı «davamçılar» və «tərəfkeşlər» sıradan çıxır və yalnız ideya müəllifləri önə çəkilir.

İkinci yanaşma ideyaların sistemləşdirilməsinə əsaslanır. Burada hansı ide­yanın nə vaxt və kim tərəfindən söylənməsi deyil, ideyanın özü önə çəkilir. Belə olduqda min il bundan əvvəl söylənmiş ideya ilə, yüz il bundan qabaqkı və ya ən müasir ideya eyni qrupa düşə bilər. Qədimdə irəli sürülmüş bir fikir, çağ­daş tədqiqatçı tərəfindən yenidən canlandırılır və müasir fəlsəfi araşdırma­la­rın strukturuna daxil edilir. Bu zaman tarixilik elə bir önəm daşımır, fəlsəfə tarixi elə fəlsəfənin özü olur.

Bəzən eyni bir ideya müxtəlif dövrlərdə, fərqli coğrafi məkanlarda müs­tə­qil surətdə irəli sürülür və bu zaman tarixi ilkinlikdən daha çox məhz hansı ideyanın, hansı fəlsəfi fikrin sonrakı inkişaf prosesinə təsir göstərməsi daha önəm­li olur. Daha doğrusu, hər hansı ideya yalnız dünya fəlsəfi fikrinin struk­tu­runa daxil olarkən zaman oxunda bütöv proses kimi götürülən fəlsəfə tari­xi­nin tərkib hissəsinə çevrilmiş olur. Lakin bu ümumbəşəri fəlsəfi yaradıcılıq pro­sesindən kənarda qalmış bir çox fərdi fəlsəfi sistemlər də vardır ki, fəlsəfə tarixinin əsas məqsədlərindən biri, zaman-zaman geriyə dönərək onları da bu ümumi prosesin kontekstinə daxil etməkdən ibarətdir. Bu axırıncı deyilənlər daha çox dərəcədə bir sıra orta əsr islam filosoflarının yaradıcılığına aiddir ki, onlar neçə əsrlər ərzində filosofların diqqət mərkəzindən kənarda qalsa da, öz dəyərini itirməmiş və onların bu gün də orijinal bir tədqiqat olaraq ümumi fəlsəfi prosesə qatılmasına böyük ehtiyac vardır.
Tarixi gedişatdan kənarda qalmış belə tədqiqatların üzə çıxarılması, mü­asir fəlsəfi dildə yenidən şərh olunması təkcə bu böyük filosofların xatirəsini əbə­diləşdirmək və ya ədaləti bərpa etmək baxımından deyil, həm də müasir fəls­əfi fikrin inkişafına yeni impuls vermək baxımından önəm daşıyır. Belə ki, İbn Sina və Ş.Sührəvərdi kimi böyük mütəfəkkirlərin bir sıra ideyaları Q.De­kart, İ.Kant, E.Husserl və s. tərəfindən yenidən deyilibsə, bu heç də o demək deyildir ki, indi bizim vəzifəmiz tarixi ədaləti bərpa edərək onların xidmətlərini fəlsəfə tarixinə daxil etməkdən ibarət olmalıdır. Məsələ burasındadır ki, heç kim, heç kim tərəfindən tam təkrar olunmur. Ş.Sührəvərdinin dedikləri Kantda tamamilə başqa bir kontekstdə deyilir və başqa bir nəzəri sistemin tərkib hissəsi kimi təqdim olunur. Sührəvərdinin isə öz sistemi vardır və bu sistem çağdaş ideya müstəvisinə gətirildikdə tamamilə yeni məqamların üzə çıxmasına imkan açır. Yəni bizim vəzifəmiz heç də yalnız təsadüfdənmi, yaxud məqsəd­yön­lü surətdəmi dünya fəlsəfi fikir tarixindən kənarda qalmış (saxlanmış) Şərq filo­soflarına «bəraət qazandırmaq», onların haqqını özünə qaytarmaqdan iba­rət olmayıb, həm də onların ideyalarını çağdaş problematika və terminologiya kontekstində yenidən canlandırmaq və müasir fəlsəfi axtarışların strukturuna daxil etməkdən ibarətdir. Nə vaxtsa söylənmiş fikirlərin, konsepsiyaların bu gün aktuallığını saxlayıb-saxlamadığı, fəlsəfi baxımdan dəyərini hələ də itirmədiyi ancaq bu zaman məlum olur. Əks-təqdirdə keçmiş təlimlər fəlsəfi ba­xımdan yox, ancaq tarixi baxımdan maraqlı ola bilər. Beləliklə min illər boyu yaranmış və «fəlsəfə tarixi» adı altında toplanmış müxtəlif ləlimlərin sinkretik toplusu bu günün elmi-fəlsəfi meyarları baxımından nəzərdən keçirilib diferensiallaşdıqda onların böyük bir qismi zamanın təsiri ilə köhnələrək məhz tarixə aid olsa da, bəlli bir qismi hələ də müasir fəlsəfi fikrin simasını müəyyən etməklə tarixə deyil, fəlsəfəyə aiddir.
Açıq demək lazımdır ki, Avropada və Rusiyada çıxan fəlsəfə tarixi dərs­lik­ləri əsasən Qərb fəlsəfəsini əhatə edir. Bunun da səbəblərindən biri odur ki, hət­ta böyük fəlsəfə klassiklərinin (Hegel, Feyerbax, Rassel və s.) fəlsəfə ta­ri­xi­nə dair mühazilərində və kitablarında əsasən Qərb fəlsəfəsi əhatə edilmişdir. On­lar bunu açıq deməkdən də çəkinmirlər ki, fəlsəfə elə Qərb fəlsəfəsindən iba­rətdir. Avropa ölkələrinin fəlsəfə tarixi dərsliklərində adətən «ərəb fəlsəfəsi» adı ilə cəmi 2-3 səhifə material verilir.¹

Hətta ayrıca orta əsrlər fəlsəfəsi adı altında çıxan kitablarda da çox vaxt or­ta əsr «islam» fəlsəfəsinə demək olar ki, yer verilmir. Məsələn, Avropada çox ge­niş yayılmış olan F.Ç.Koplstonun irihəcmli «Orta əsrlər fəlsəfəsi tarixi» kita­bın­da² islam fəlsəfəsinə cəmi 25 səhifə yer ayrılmışdır. Halbuki, həmin dövrdə Avropada fəlsəfə, hətta dini-fəlsəfi fikir məhz müsəlman filosoflarının təsiri ilə formalaşmışdır.

Görünür, tək-tək tədqiqatçıların səmimi etirafına baxmayaraq, bütöv­lük­də Qərb ictimai fikri (dərsliklərdə, ensiklopediyalarda aparılan və geniş kütlələrə, gənc nəslə təqdim olunan prioritet fikir) bundan ibarətdir ki, fəlsəfə elə Qərb fəlsəfəsidir; onu əvvəlcə qədim yunanlar yaratmış, müəyyən fasilədən sonra yenə də avropalılar davam etdirmişlər. Şərqdə isə fəlsəfənin əvəzinə hə­mi­şə mistika yayılmışdır.³ Qərb fəlsəfəsi və Şərq mistisizmi. Ənənəvi olaraq Şərq­lə bağlanan və «Şərq müdrikliyi» kimi yayılan hikmət dünyası da nə isə fəl­səfədən fərqli bir şey kimi qəbul olunur. Təsadüfi deyildir ki, müsəlman filo­sof­ları və islam dünyasında yaranmış fəlsəfi cərəyanlar haqqında fəlsəfi kon­tekst­də, fəlsəfə tarixinə dair əsərlərdə deyil, daha çox dərəcədə şərqşünaslıq istiqamətindəki əsərlərdə bəhs olunur. Yəni Şərq, o cümlədən müsəlman dünyası hansı isə sahələrdə ixtisaslaşmış şəkildə yox, inteqrativ, hətta sinkretik şəkildə öyrənilir. Motiv isə, görünür, budur ki, Şərqdə heç ixtisaslaşma getməmiş, düşüncə özü sinkretik olmuşdur. «Şərq müdrikliyi» də nəzəri təfəkkür müstəvisində yox, əməli düşüncə, praktik ağıl müstəvisində nəzərdən keçirilir. Burada, əlbəttə, həqiqət də vardır. Müdriklik həyatla, əməli işlə sıx surətdə bağlıdır. Avropada Şərqin simvolları kimi tanınan Nizami, Mövlana, Sədi Şirazi, Hafiz və s. məhz həyat hikmətlərini tərənnüm edirdilər. Sufizmə də Qərbdə ən çox ona görə maraq vardır ki, burada mənəviyyat fəlsəfəsi həyat tərzi ilə birləşir. İslam özü bir dünyagörüşü olmaqla yanaşı, ilk növbədə müəyyən həyat tərzini, mənəvi prinsipləri ehtiva edir. Bütün bu məsələlər inteqrativ şəkildə – «şərqşünaslıq» (bəzən daha konkret – «islamşünaslıq») adı altında öyrənilir. Amma islam fəlsəfəsinə ümumbəşəri fəlsəfi inkişaf prosesinin aparıcı bir mərhələsi kimi yanaşılmır.
Bizim tədqiqatçılar isə fəlsəfənin inkişaf tarixində bizə məxsus səhifələrin də olduğunu daha çox tarixi aspektdə yada salır, müsəlman filosoflarının hansı ide­yalarının müasir fəlsəfi fikrin formalaşmasında rol oynadığını və indi aktu­al­lığını nə dərəcədə saxladığını araşdırmağı lazım bilmirlər. Bəli, islam fəlsəfəsi bir qayda olaraq orta əsrlərin timsalında yada salınır. Və bu zaman orta əsr (is­lam) fəlsəfəsi adlandırdığımız mərhələnin nə dərəcədə orijinal olduğunu, an­tik fəlsəfəyə nisbətdə nə dərəcədə müstəqil və yeni olduğunu araşdırmağa da bə­zən ehtiyac duymuruq. Böyük fəxarətlə «Şərq renessansından» danışırıq. Am­ma fərqinə varmırıq ki, biz orta əsrlərdə müsəlman mütəfəkkirlərinin xidmətini ellin mədəniyyətinin (və fəlsəfəsinin) yenidən oyanışı, dirçəlişi kimi qə­bul etməklə, əslində bir sıra Qərb tarixçilərinin iddialarını təsdiqləmiş olmu­ruq­mu? Avropa renesansından sonra yeni Avropa mədəniyyəti (və fəlsəfəsi) yarandı. Bəs Şərq renessansından sonra nə yaranıb?

Renessans özü müstəqil bir zirvə, nəticə kimi götürülür. Halbuki, re­nes­sans­dan məqsəd yeni bir tərəqqi üçün platforma, postament hazırlamaqdır. Di­gər tərəfdən, orta əsr müsəlman filosoflarının yeganə mənbəyi antik fəlsəfə və ya ellin mədəniyyəti olmamışdır. Burada Şərqin öz qədim fəlsəfi düşüncə ənə­nələri, zərdüştilik, hind-çin fəlsəfəsi və s.-dən də istifadə olunmuşdur. Ən baş­lıca xidmətlərdən biri isə, islam dünyagörüşünün fəlsəfi əsaslarının işlənib-ha­zırlanması olmuşdur. Əl-Qəzalinin bütün fəlsəfi yaradıcılığı bu məqsədə xid­mət etmişdir və sonralar xristian sxolastları ən çox məhz onun ideyalarından bəhrələnmişlər. Antik fəlsəfi fikrin islam ehkamları ilə uzlaşdırılması əslində yeni mahiyyətli, hətta çox vaxt yeni məzmunlu fəlsəfi problemlərin, ideyaların ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. Məlum fəlsəfi nəzəriyyələr arasında ən çox yeni platonçuluğa meyl edilməsi də müsəlman filosoflarının antik fəlsəfi təlimlərə seçkili münasibət bəsləməsinin nəticəsi idi. Seçkili münasibət üçün isə əvvəlcə müəyyən meyarlar, məxsusi mövqe olmalıdır.

Qərb filofosları çox vaxt yunan fəlsəfəsi ilə özləri arasında körpü rolunu da bizə «çox görürlər». B.Rassel yazır: «Bütün Qərb fəlsəfəsi – yunan fəlsə­fə­si­dir və bizi keçmişin böyük mütəfəkkirləri ilə bağlayan iplərin nə vaxtsa qırılmasını qəbul etmək olmaz».¹
Təəssüf ki, ümumdünya sivilizasiyasında, ümumbəşəri fəlsəfi fikir ta­ri­xin­də bizim də payımız olduğunu iddia edə bilmək üçün ancaq orta əsr müsəl­man filosoflarının və alimlərinin yaradıcılıqlarına istinad etməli oluruq. Amma çox vaxt bu «pay» da inkar olunur və ya nəzərdən qaçırılır. Görünür unu­du­ruq ki, tarixi yazmaq haqqı da bu gün güclü olanların əlindədir. Əbu Turxan demişkən, «bu günü olmayan xalqın keçmişi də yoxdur». Özümüzün ümumbəşəri fəlsəfi fikir tarixində həmmüəllif statusumuzu təsdiqləmək üçün çağ­daş fəlsəfi fikir səviyyəsində dayanan, dünya fəlsəfə ictimaiyyəti tərəfindən nü­fuz sahibi kimi qəbul olunan filosoflara ehtiyacımız vardır. Əks təqdirdə biz an­caq bütün dünya üçün yazılmış fəlsəfə tarixinin dişarında, harada isə özü­müz üçün əlavə bir tarix yazmaqla təskinlik tapmalı olacağıq. «Şərq fəlsəfəsi», «islam fəlsəfəsi» və s. bu tipli kitabların çoxalması və getdikcə həcmlərinin artması, harada nə yazılıbsa tərcümə olunub, köçürülüb, yeni imzalar altında nəşr olunması, görünür, bunun nəticəsidir ki, «Qərb öz tarixini yazır, biz də özümüzünkünü yazaq» mülahizəsi rəhbər tutulur. Halbuki, əsas məqsəd bunları özümüzə yox, bu gün dünya fəlsəfi fikrində aparıcı rol oynayan, müa­sir fəlsəfi fikrin simasını müəyyən edən Qərb tədqiqatçılarına isbat edə bilmək­dir. Bunun üçün isə, bir tərəfdən, müqayisəli təhlil lazımdır: «həqiqət müqa­yi­sə­də üzə çıxır». Digər tərəfdən, müqayisə aparmağa, tarixi keçmiş haqqında keçərli söz deməyə, yenidən ölçməyə, öz meyarından çıxış etməyə, artıq forma­laş­mış stereotipi dəyişməyə haqqı (nüfuzu) çatan, dünya fəlsəfə ictimaiyyəti tərəfindən qəbul olunan, «sayılan» çağdaş filosoflar lazımdır.

Tarix ilə müasirlik bir-birini tamamlayır. Dünya fəlsəfi fikrinin ön sıralarına çıxmaq, aktual fəlsəfi problemlərlə bağlı tədqiqat aparmaq, yaradıcı ideyalarla çıxış etmək üçün isə ümumbəşəri fəlsəfə tarixinin yenidən nəzərdən keçirilməsi, daha obyektiv mövqedən şərhi, tənqidi təhlili tələb olunur.

Bu gün, informasiya almaq imkanlarının çox geniş və yüksək olduğu bir şə­raitdə qədim hind-çin fəlsəfi təlimlərindən tutmuş ən müasir tədqiqatlara qə­dər hərtərəfli məlumat bolluğu vardır və bunların dilimizə tərcüməsi, əlbəttə, yax­şı haldır. Lakin fəlsəfənin xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, burada məlumat bol­luğu, tarixi təfərrüatlar deyil, pozitiv, yaşarlı fikirlərin önə çəkilməsi, mətn­lə­rin tərcümələri deyil, ideyaların «tərcüməsi» önəmlidir. İdeyalar «tərcümə olu­narkən», terminoloji fərqlər aradan qaldırılarkən, mətnlər ortaq məxrəcə gə­lir və təkrarlanan hissələr atıldıqdan sonra ancaq yeni, orijinal ideyalar qalır. Bu proses fəlsəfi-tarixi reduksiya prosesidir. Fəlsəfə tarixi təkrarlardan, pers­pektivsiz kənaraçıxmalardan təmizləndikdən sonra müasir fəlsəfi fikir səviyyəsi ilə eyniləşmiş olur. Nəticədə bir çox keçmiş filosoflar müasirlərimizdən daha böyük səlahiyyətlə çağdaş fəlsəfənin yaradıcıları, müəllifləri olurlar.

Fəlsəfə üçün zaman və məkan lokallığı yoxdur. İlk baxışda nə qədər pa­ra­doksal görünsə də, əsas problemlərindən biri zaman və məkanın tədqiqi olan fəlsəfənin özü – fəlsəfi düşüncə zaman və məkanın fövqündə dayanır.

Aristotelin məşhur «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır», daha də­qi­qi «poeziya tarixdən daha fəlsəfi və daha ciddidir» fikri¹ poeziyadakı fəl­sə­fəliyi ifadə etməkdən daha çox tarixdəki «fəlsəfəsizliyi» (anti-fəlsəfi mahiyyəti) ifadə edir. Belə ki, tarix və fəlsəfə insan təfəkkürünün diametral əks qütblərində qərar tutur və bütün digər düşüncə formaları bu iki qütb arasındakı spektrin müxtəlif məqamlarından ibarətdir.

Artıq baş vermiş hadisə ancaq tarixdə qala bilər. Mahiyyətlər, ideyalar isə əbədidir. Fəlsəfi təlimlərin də tarixdə qalması, yaxud tarixin sədlərini keçə­rək çağdaş fikir dünyasında aktuallığını saxlaması, bu təlimlərin nə dərəcədə hə­­qiqi mahiyyətlər, ideyalar üzərində qurulmasından asılıdır. Başqa sözlə, fəl­sə­fi təlim həqiqətən fəlsəfidirsə o heç də tarixdə qalmayaraq həmişə müasir olur.

Məşhur fəlsəfə tarixçisi Kuno Fişer də diqqəti fəlsəfə ilə tarix arasındakı əksliyə yönəldir. O, «Fəlsəfə tarixi elm kimi» adlı əsərində fəlsəfə tarixinin hətta mümkünlüyünü belə şübhə altına alır: «Tarix və fəlsəfə anlayışları arasında belə bir əkslik vardır: tarix hadisələrin zamana görə varisliyi olmadan təsəvvür edilə bilməz, fəlsəfə isə həqiqətin dərki üzərində qurulur ki, həqiqət də ancaq şeylə tam uyğunluq halında olan təsəvvürdən ibarətdir. Burada iki imkan vardır: təsəvvür şeyə ya uyğundur, ya da uyğun deyil. Birinci halda təsəvvür həqiqi, ikinci halda yanlışdır. Həqiqət ancaq birdir, o hadisələrin zamana görə varisliyini ifadə etmir və deməli onun tarixi də yoxdur».²

Əgər biz «fəlsəfə» anlayışını onun bütün tarix boyu keçdiyi tə­kamül kontekstində araşdırmalı olsaq, müxtəlif dövrlərdə müx­tə­lif lokal elmi-mədəni mühitlərdə bu anlayışın xeyli dərəcədə fərq­li mənaları ifadə etdiyini və bu mənaların zaman oxunda düzü­lü­şü­nün hansı isə ardıcıllığı, qanunauyğunluğu əks etdirmədi­yi­ni və be­ləliklə, müntəzəm təkamüldən danışmağın qeyri-müm­kün oldu­ğunu görərik.

Lakin bu fərqli anlamların geniş spektrində bütün dövrlərin və elmi-mə­də­ni mühitlərin, bütün düşüncə tərzləri və elmi para­diq­ma­ların sərhədlərini ke­çə­rək bu günə qədər gəlib çıxmış parlaq zir­və­lər vardır ki, onlar bu dəyiş­kənlikdə və müxtəliflikdə bir növ ori­yen­tir rolunu oynamaqla fəlsəfi fikrin bir ana xətti oldu­ğunu və əsr­lərin öz arasında bu zirvələrdən keçən vahid ideya xətti ilə bağ­lan­dığını göstərir. Bu zirvələr böyük fəlsəfə klassiklərinin əsərləridir.

Piramidanın aşağısı nə qədər geniş sahəni əhatə etsə də, zir­və­yə yaxın­laş­dıq­ca müxtəliflik aradan götürülür və bütün böyük klas­siklərin eyni prob­lem­lər ətrafında və əslində həm də eyni bir dil­də yazdığı ortaya çıxır. Və ancaq zir­və­lərin müqayisəli təhlili fəl­səfi fikrin nisbi müstəqil bir inkişaf yolu keçdiyini sübut edir.

Fəlsəfənin əsas problematikasını və fəlsəfi fikrin mahiyyətini müəyyən­ləş­dirmək üçün ən düzgün yol fəlsəfə tarixinin izlənməsi deyil, insan təfək­kü­rü­nün müasir mərhələdəki strukturunda onun nis­bi yerinin təyin olunmasıdır. Baş­qa sözlə, fəlsəfənin özünə­məx­sus­luğu elm, din, incəsənət, əxlaq, siyasət, hü­quq və s. şüur forma­la­rı ilə müqayisədə müəyyən­ləş­diril­məlidir. Və ancaq mü­as­ir ba­xım­dan, məhz fəlsəfi fikir kimi dəyərləndirilməli olan sahənin me­yar­ları ayırd edildikdən sonra əvvəlki tarixi mərhələlərdə həmin bu şü­ur formalarının qar­şılıqlı nisbəti haqqında fikir yürütmək olar. An­caq belə yanaşdıqda, mə­sə­lən, orta əsrlərdə fəlsəfəyə aid edilən bir mövzunun və ya əsərin müasir anl­amda əslində ilahiyyata, ya­xud elmə, siyasətşünaslığa aid olduğu aşkara çıxır.

(Müasir dövrdə fəlsəfi problem kimi qoyulan bir məsələnin tarix boyu han­sı formalarda qoyulduğu və hansı kontekstlərdə öyrənildiyi də araşdırıla bilər.)

Beləliklə, fəlsəfənin mahiyyəti də, predmeti də, əsas prob­lem­lə­ri də ilk növ­bədə onun keçdiyi tarixi inkişaf yolundan deyil, müa­sir insanın müasir düşüncə və fəaliyyət mexanizminin struktu­run­dan intixab edilməlidir.
Tarix hadisələrin baş verdiyi dövrdə onların iştirakçısı və şa­hidləri tərə­fin­dən qələmə alınmış səlnamələr, təsvirçi mətnlər, arxiv materialları əsasında sonrakı dövrlərdə yaradılan versiyalar və sistemli şərhlərdən yaranır.

Tarix elm və fəlsəfə ilə əks qütb təşkil edir. Fəlsəfə ilə tarixin ara­sında çox geniş bir fikir sahəsi dayanır ki, elmi və bədii tə­fək­kür də bura daxildir. Aristotelin yuxarıda iqtibas gətirdiyimiz «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha ya­xındır» fikri də bu kontekstdə daha çox aydın olur.

Əvvəla, tarixçi mahiyyətləri yox, hadisələri təsvir edir.

İkincisi, tarixçi bilavasitə özünün deyil, başqalarının şahidliyi əsasında, mü­x­təlif mənbələrdən aldığı informasiyaların təhlili əsa­sın­da model qurur, şərh verir.

Üçüncüsü, tarixçi hər bir dövrdə hadisələrin mümkün gedişat variantları imkanlar içərisindən ancaq birinin, gerçəkləşmiş, hə­ya­ta keçmiş variantın təsvirini verir. (İmkan mahiyyətə, ger­çək­lik isə hadisəyə uyğun gəlir).

Dördüncüsü, tarixçinin düşüncə tərzi, təfəkkür üslubu ha­di­sə­lər dövrün­də yaşayan və onları təsvir edən şəxslərin düşüncə tər­zi və təfəkkür üslubundan fərqli olduğundan tarix bəzənə-bəzənə, «düzənlənə-düzənlənə» gedir. Başqa sözlə, təfəkkürün inkişafı keç­miş­də qalmış hadisələrin özünə təsir edə bilməsə də, təsvirinə, şər­hi­nə təsir göstərir.
Fəlsəfə hadisələri deyil, mahiyyəti əks etdirdiyindən onun təd­qi­qat obyekti zaman-məkan müəyyənliyinə malik deyil. Keçmiş­də de­yilmiş fəlsəfi bir fikir, həm də müasir dövrə aid olmaq əzmin­də­dir. Başqa sözlə, fəlsəfə klassiklərinin əsərləri bu gün yazıb-yaradan müasir filosofların əsərləri ilə eyni zamandan və eyni mə­kan­dan bəhs edir. Yəni, klassiklər müasir filosofların müasir­ləridir. Platonla, Fərabi ilə, Dekartla tanış olmaq üçün keçmişə, tarixin dərinliyinə yox, fəlsəfəyə, ideya dünyasının dərinliyinə baş vurmaq lazımdır.

Beləliklə, tarixdə müasir insan (tarixçi) keçmişi əks etdirdiyi halda, fəlsə­fədə keçmiş insan (filosof) təkcə öz dövrünü yox, həm də müasirliyi əks etdirir.

Fəlsəfə tarixində isə müasir insan keçmiş insanın düşüncə­lərini təhlil edir. Eyni dövrdə yaşayanların müəyyən məsələlər haq­qın­da düşüncələrini mü­qa­yisə etməklə yanaşı, həmin məsələlərə dair müasir informasiya bazasından və çağdaş düşüncədən də istifadə edir. Və çox vaxt zaman fərqi itir, keçmiş bir tə­li­min izahı üçün müasir tədqiqatçıya və müasir bir təlimin izahı üçün keçmiş təd­qiqatçıya istinad edilir. Yaxud, iki keçmiş filosofun düşüncələri, ara­la­rında neçə yüz il fərq olmasına baxmayaraq, məsələ prob­lemlər üzrə qo­yu­larkən və müqayisəli təhlil aparı­lar­kən onlar eyni zaman müstəvisində nə­zər­dən keçirilirlər. (Ha­di­sələr özü də, elə bil ki, təkrar olunur. «Yeni – yaxşı unudulmuş köhnədir»).

Fəlsəfədə kimin «köhnə», kimin daha müasir olması xronolo­giya ilə de­yil, təlimlərin və terminologiyanın müasir fəlsəfəyə yaxınlıq dərəcəsi ilə müəy­yən edilir. Təkcə bir faktı nəzərə almaq kifayətdir ki, R.Dekart İbn Sinadan 600 il sonra yaşasa da, onun fəlsəfədə (hətta riyaziyyatda da – Dekart koor­dinat sistemi adlanan məkan modelinin İbn Sina tərəfindən irəli sürlməsi faktı çox önəmlidir.¹) Qərb dünyası üçün yeni sayılan bir sıra fikirləri sadəcə tək­rar­dan ibarətdir, hətta bəzən geriyə doğru atılmış addımdır. İbn Sina ilə Dekart arasında, Sührəvərdi ilə Kant, hətta Husserl arasında parallellər bizim qarşımızda fəlsəfi fikir tarixinin tamamilə başqa bir mənzərəsini açmış olur.

Şərq fəlsəfəsi, xüsusən orta əsrlərdə islam dünyasında yaranan yeni fəl­sə­fi baxışlar nəzərə alındıqda Qərb fəlsəfi fikir tarixinə təzədən baxmaq lazım gə­lir. Və zaman elə bil ki, altı əsr sürüşür. Təsadüfi deyildir ki, bu sətirlərin mü­əl­li­fi Oksford Universitetində keçirilən Fenomenologiya üzrə III Dünya Kon­qre­sin­də məruzəsini məhz bu səbəbdən Sührəvərdi-Dekart-Husserl xronoloji ar­dı­cıl­lığı ilə yox, Dekart-Sührəvərdi-Husserl ardıcıllığı ilə şərh etməli olmuş və Qərb filosoflarının diqqətini ideya tarixindəki məqsədyönlü (və ya təsadüfi) sürüşmələrə yönəltmişdir.²

Biz çox vaxt fikri xalis şəkildə götürərək onun hansı dövr dü­şün­cəsinin məhsulu olmasını heç nəzərə də almırıq. (Amma gərək alınsın. Çünki düşüncə tərzləri müxtəlif olur).

Dövrün düşüncə tərzi dəyişsə də, görünür, dəyişiklik ən çox üst qatda ge­dir. Zəmanə dərin qatlara nüfuz edə bilmir. Zira, ha­di­sə­­lərdə müxtəliflik olduğu halda, mahiyyətlərdə eyniyyət və sabit­likdir.

Tarix zəruri və ya təsadüfi olmasının fərqinə varmadan artıq baş vermiş hadisələrdən bəhs edir.

Elm nisbi zəruri hadisələri, yəni müəyyən şərtlər daxilində baş verməli olan hadisələri, başqa sözlə səbəb-nəticə münasibətlərini öyrənir.

Fəlsəfə varlığın dəyişməyən qatlarını, dəyişkənlik görüntüsü arxasındakı sabitliyi öyrənir.

Bütün milli özünəməxsusluq imkanlarına baxmayaraq, fəlsəfə əsasən ümum­bəşəri səciyyə daşıyır. Çünkü başlıca məqsəd insanları (insan qruplarını) bir-birindən fərqləndirməkdən daha çox, ümumiyyətlə insanı, onun ma­hiy­yə­ti­ni, həyatın mənasını, dünya ilə münasibətini araşdırmaqdır. İnsanların öz ara­sın­dakı fərq fəlsəfi tədqiqatın sonrakı, diferensiallaşmış pilləsində üzə çıxır. Özünü dərk etmək istəyən insan, əlbəttə, öz fərdi (və milli) xüsusiyyətlərini də dərk etməyə çalışır. Lakin o, əvvəlcə insan ümumisini, insan varlığının səciy­yə­si­ni dərk etmək məcburiyyətindədir. Həm də ancaq bu ümumiləşmə səviy­yə­sin­də­ki düşüncələr və tədqiqatlar bütün bəşəriyyət miqyasında əlaqələndirilə və ortaq məxrəcə gətirilə bilər.

Məhz bu baxımdan Zərdüştün, Konfutsinin, Sokratın fikirləri ümum­bə­şə­ri səciyyə daşıdığı kimi Fərabinin, İbn Sinanın, Bəhmənyarın fəlsəfi tədqiqat­ları da ümumbəşəri məzmunludur. Bəzən fəlsəfə tarixi ayrı-ayrı xalqların fəl­sə­fi fikir tarixləri kimi (məsələn «qədim yunan fəlsəfəsi», «islam ölkələrində fəlsə­fə», «klassik alman fəlsəfəsi» və s.) təsnif edilir. Lakin bunun heç bir elmi-me­to­dolocu əsası yoxdur. Söhbət ancaq vahid ümumbəşəri fikir prosesinə hansı xal­qın hansı dövrdə və nə kimi bir pay verməsindən, bu prosesdə nə dərəcədə fə­al iştirakından gedə bilər ki, bu da «fəlsəfə tarixi»nin predmetinə aid olan məsələ deyil.

Fəlsəfə tarixi ümumbəşəri fəlsəfi fikrin vahid bir proses kimi inkişaf yolunu əks etdirir. Təbiidir ki, ilk fəlsəfə tarixçiləri də məhz filosofların özləri olmuşlar. Platonun «Dialoq»ları, Aristotelin «Metafizika»sı onaqədərki fəlsəfi fikir haqqında məlumat verən, onların məğzini əks etdirən əsas mənbələr hesab olunur. Hələ antik dövrdə bəzi filosoflar daha çox məhz fəlsəfə tarixi üzrə ixtisaslaşmışdılar. Buna ən gözəl misal Diogen Laertski sayıla bilər. Plutarx əsasən tarixçi olsa da, həm də fəlsəfə tarixçisi idi. Azərbaycanda da fəlsəfi fikir tarixinə dair məlumatlar lap çoxdan, hələ orta əsrlərdən qələmə alınmışdı. Nizami Gəncəvinin «İsgəndərnamə» əsəri (xüsusən «İqbalnamə») bir sıra mühüm ümumbəşəri fəlsəfi ideyalar və dünya xalqlarının bir çox böyük filosofları haqqında məlumat verilməsi baxımından da olduqca əhəmiyyətlidir. Əlbəttə, Nizami peşəkar fəlsəfə tarixçisi deyildi, lakin onu Azərbaycanda bu sahədə yazan və ən azı böyük maarifçilik missiyası yerinə yetirən ilk müəlliflərdən biri hesab etmək olar.

Nizami özünəməxsus dahiyanə bir fəhmlə fəlsəfə tarixinə bir tarix kimi deyil, məhz bir fəlsəfə kimi yanaşır. Belə ki, müxtəlif dövrlərdə fərqli ölkələrdə yaşamış böyük filosoflar tarixi və coğrafi sədləri aşaraq bir stol arxasında oturur, daha doğrusu, vahid hökmdarın dövrəsinə toplaşırlar. «Fikrin, ideyanın zamanı və məkanı yoxdur», – mövqeyindən çıxış edən Nizami məclisə tarixin qaranlıqlarında qalanları deyil, bütün zamanlar üçün nur mənbəyi olanları toplayır və özü də onlarla bir məclisdə əyləşir. Məclisə yeddi filosof çağırılmışdır. İkisi isə ev sahibləridir. Hökm sahibi, qılınc tutan İsgəndər və söz sahibi, qələm tutan Nizami. Əslində bütün deyilənlər Nizaminin öz fikir süzgəcindən keçib qələmə alınır. O, özündən əvvəl yaşayanların mövqeyini sonrakı zamanların bilikləri ilə zənginləşdirir və yeni arqumentlər əlavə edir. Məsələn, Falesin (Nizamidə «Valis») «hər şey sudan yaranmışdır» fikrini inkişaf etdirərək və təkmilləşdirərək digər aqreqat hallarının sudan necə törəyə biləyəcəyinin elmi-bədii tərənnümünü verir; su seyrələndə/ od və hava, qatılaşanda torpaq yaranır:

Mən də ərz eləyim: dünyaya təməl,

Məncə, su olmuşdur hər şeydən əvvəl.

Qızğın hərəkətdən və çaxnaşmadan,

O yerə çatdı ki, od oldu əyan.

İldırım buxardan ayırdı odu,

Bundan rütubətli hava doğuldu.

Suyun qatılığı getdikcə artdı,

Həmin qatılıq da yeri yaratdı.¹
Daha sonra Nizami suyun ilkinliyini isbat etmək üçün «nütfə» ilə bağlı misal gətirir ki,² bunun da «Qurani-Kərim»in təsiri ilə deyildiyinə şübhə yoxdur.³ Beləliklə, Falesin mövqeyi sonrakı dövrlərin biliklərindən də istifadə etməklə arqumentləşdirilir. Eyni sözləri Nizaminin, digər filosofların təlimlərinə münasibətilə bağlı da demək olar.

Bir şey şəksizdir ki, burada Nizaminin fəlsəfə tarixçisi kimi, yoxsa yaradıcı filosof kimimi çıxış etdiyini ayırmaq çox çətindir.

Fəlsəfə tarixi məsələləri Füzulinin də yaradıcılığında mühüm yer tutur. Füzuli də elmi-fəlsəfi əsərlərində təkcə müsəlman filosoflarının yaradıcılığına deyil, həm də qədim yunan filosoflarına müraciət etmiş və onlardan iqtibaslar gətirmişdir. Nizaminin «İqbalnamə»sində Falesin dilindən deyilən fikirlərə Füzulinin «Mətləül-Etiqad» əsərində də rast gəlirik: «İlk ünsür sudan ibarətdir, suyun hər bir şəklə düşmək qabiliyyəti olduğuna görə onun sıxlaşıb-bərkiməsindən yer (incələşməsindən) od və hava əmələ gəlmişdir. Göy isə odun tüstüsündən törənmişdir».⁴ Füzuli özü də bu fikrə tərəfdar çıxır və Qurani-Kərimin Hud surəsindən 7-ci ayəni misal gətirir: «Onun ərşi su üzərində idi».

Füzuli Pifaqordan, Heraklitdən, Demokritdən, Platondan da misallar gətirmiş və özünə doğma olan «varlığın səbəbi məhəbbətdir» (Heraklit) ideyasını önə çəkmişdir.

Füzuli yunan filosoflarından iqtibas gətirməklə kifayətlənmir, onları mü­əyyən bir ideyanın izahı üçün, məqsədyönlü surətdə yada salır. Məhəmməd pey­ğəmbərə istinadla söylədiyi və özünün də bütün yaradıcılığı boyu önə çək­di­yi «Tanrının ilk yaratdığı şey ağıldır» fikrini qədim yunan filosoflarının əsər­lə­rində də arayaraq, bunu xüsusilə vurğulayır. Pifaqora istinadən əvvəlcə ağıl ilə ruhun, sonra digər şeylərin yaradıldığını iddia edir. Füzulinin mövqeyindən yanaşıldıqda Aristotel də fəal əqlin hər şeydən öncə olduğunu qəbul edir: «Ağıl öz mahiyyətini və səbəbiyyətini xatırlamış (kursiv mənimdir – S.X.) və bu xatırlamadan şeylər nəşət etmişdir».¹

Diqqətlə yanaşıldıqda Füzuli yunan filosoflarının fikirlərinə müraciət­də çox vaxt sərbəstlik göstərir. Nizami kimi, o da yeri gələndə öz fikrini baş­qa­sı­nın vasitəsi ilə deyir. Məsələn, yuxarıda Aristotelə istinadən dediyi fikirdə xa­tı­rlama aktı yaradıcılıq üçün əsas kimi verilir. Qədim Şərqin dualist mən­bə­lə­ri­nə istinadla yazdığı fikirdə də ilk mənbə olan müdrik nur (Sührəvərdidə: Nur əl-Ənvər) özü haqqında düşünərkən bu düşüncədən varlığın iki əsası olan işıq və qaranlıq yaranmışdır.² Daha sonra Heraklitə istinadən dediyi fikrə görə, İlk ünsürün təsəvvüründən ruh və əql yaranmışdır.³ Fəlsəfə tarixindən məlum ol­duğuna görə, iradə və təsəvvürün dünyanın əsası kimi götürülməsi Şo­pen­hauerə məxsusdur. Maraqlıdır ki, Füzuli də eyni möv­qe­dən çıxış edir; nəyi isə xatırlamaq, düşünmək, təsəvvür etmək onun yaranışı, his­si mövcudluğu üçün şərt olur. «Nəyinsə yaranması üçün onu istəmək, lap çox istəmək lazımdır» fikri İsa peyğəmbərdə də vardır.⁴ «İstəmək» isə bir tərəf­dən, iradi akt olsa da, digər tərəfdən, sevgi, məhəbbətdir. «Varlığın səbəbi məhəb­bətdir» qənaətinə Füzuli fikrin məhz yuxarıda göstərdiyimiz təkamül yolu ilə gəlib çıxmışdır.

Bəli, Füzuli də Nizami kimi, böyük fəlsəfə klassiklərinin fikirlərinə sərbəst yanaşır və onları öz ideya təkamülünə yol yoldaşı edir. Amma ma­hiyyətlər çox aydın ifadə olunur. Məsələn, Platonun təlimi belə izah edilir: «Aləm iki aləmdən ibarətdir: 1. Əql aləmi ki, əqli qəliblər və ruhani surətlər oradadır. 2. İçərisində cismani bədənlər və növə mənsub cisimlər olan və par­laq bir güzgü kimi əşyanın şəklini özündə əks etdirən duyğu (hiss) aləmi; belə ki, bu aləmdəki varlıqlar o aləmdəki varlıqların izləri (inikası)-dir».⁵

Göründüyü kimi, orta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfə tarixinə dair ayrı­ca əsərlər yazılmasa da, bu mövzuya geniş yer verilmiş, əvvəlki filosofların ya­ra­dıcılığına hörmət və ehtiramla yanaşılmış, onların fikirləri yığcam şəkildə təqdim və şərh olunmuşdur. Sonralar M.F.Axundovun da öz yaradıcılığında fəlsəfə klassiklərinə müraciət etməsi, onlarla polemikaya girməsi Azərbay­can­da fəlsəfi fikrin klassik ənənələr üzərində qurulmasından və onun peşəkar sə­viyyəsindən xəbər verir.

M.F.Axundov həm özü Cəlaləddin Rumi (Mollayi-Rumi), David Yum, Con Stüart Mill kimi görkəmli filosoflar haqqında ayrıca məqalələr yaz­mış, Mənsur Həllacın, Ə.Caminin, Spinozanın, Volterin və s. mövqelərinə münasibət bildirmiş, həm də ədəbi və fəlsəfi fikir tarixinin, tənqidi təhlilin əhəmiyyətini vurğulamaqla öz qələmdaşlarına bu sahədə çox yazmağı tövsiyə etmişdir: «…Yeni tərbiyə tapan gəncləri təşviq etmək üçün alimlərin, fazillərin, filosofların, həkimlərin, şair və ordu sərkərdələrinin ən məşhurlarının həyatını dəxi yaza bilərsən. Onların əsərlərindən, yazılarından və fikirlərindən parçalar, hünərlərinə dair misallar yazmalısan».¹ Əlbəttə, M.F.Axundovun əsərlərinin məzmunu ilə əlaqədar, xüsusən onun şairlərə, nəzmlə yazılan fəlsəfələrə, Şərq düşüncə ənənələrinə münasibəti ilə əlaqədar mübahisə etmək olar, amma bizi indi maraqlandıran sadəcə keçmiş irsə müraciət, tənqidi təhlil ənənəsidir.

Əslində Azərbaycanın böyük yazıçı və filosoflarının klassik fəlsəfi irsə sayğılı münasibəti, fəlsəfə tarixinin önəmli məqamlarını öz təlimlərinə daxil etmələri, məşhur filosofları dönə-dönə yad etmələri Əbu Nəsr Fərabi, İbn Sina kimi böyük müsəlman filosoflarının qoyduğu ənənənin davamıdır. Fərabinin Platon və Aristotel təlimini necə geniş və anlaşıqlı şəkildə şərh etdiyini yada salmaq kifayətdir.

Yeni dövr filosoflarının da böyük bir qismi öz təlimlərini yaratmaqla bə­ra­bər fəlsəfə tarixinə müraciət etmişlər. Hegel, Feyerbax, B.Rassel, K.Yaspers kimi böyük filosofların fəlsəfə tarixini də sistemləşdirmək cəhdləri xüsusi diq­qə­təlayiqdir. Əlbəttə, Qərb filosoflarının «tarixçiliyində» Şərqə münasibət­də müəyyən unutqanlıq hallarına tez-tez rast gəlirik. Amma təbii ki, hərə ilk növ­bədə özünün daha yaxşı bildiyini önə çəkir.