Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

CYdvYl №4

Matеrial rеsursları ьzrY еhtiyatların vYziyyYtinin tYhlili

Matеrialın adıОrta sutkalıq mYsrYf, tоnFaktiki еhtiyatЕhtiyat nоrması, gьnMaksimal nоrma­dan kYnarlaşma +, -miqdarı, tоngьnplanfakti­kigьnlYmiqdarıA1234567«A» matеrial 1208407108-3-360«B» matеrial80880111612-5-400«V» matеrial1001400141210+2+200vY i.a.

TYhlil zamanı xammal vY matеrialların gцndYrilmYsinin, az, yaxud aşa­ьı kеy­fiy­yYtdY gцndYrilmYsinin, gцndYrmY qrafiklYrinin pоzulmasının, ma­tеriallar ьзьn qiymYtlYrin dYyişilmYsinin (inflyasiya ilY YlaqYdar оlaraq qiy­mYtlYr artdıqca az matеrial gцndYrilY bilYr), matеrial еhtiyatı зatışmadıьına gцrY rеsеpturada nY­zYr­dY tutulan bir matеrialın başqası ilY YvYz еdil­mY­sinin, gцndYrmY qrafiklYrinin pоzul­masının vY d. оbyеktiv vY subyеktiv amil­lYrin mYhsul buraxılışının hYcminY tYsiri tYyin еdilir.

3 Matеrial rеsurslarından istifadYni xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr

sistеmi
Xammal vY matеriallar qıtlıьı daim artan, satış qiymYtlYri bahalaşan, ha­bеlY оnların tYdarьkь зYtinlYşYn indiki şYraitdY mцvcud matеrial rеsurs­larından istifadYnin еffеktliyinin yьksYldilmYsi idarYеtmYnin ьmdY vYzifY­lYrindYn biridir. Bunun ьзьn matеrial mYsrYflYrini vY matеrial rеsurslarından istifadYnin еffеktliyini xarak­tеrizY еdYn gцstYricilYr sistеmini, оnların fоrma­laşması ьsullarını bilmYk lazımdır. QьvvYdY оlan tYlimat vY mеtоdikalarda, iqtisadi YdYbiyyatlarda planlaşdırma vY tYhlil işlYrindY matеrial rеsurs­la­rından istifadYni xaraktеrizY еdYn ьmumilYşdirici vY hissYvi gцstYricilYrin tYtbiqi mYslYhYt gцrьlьr.

Matеrial rеsurslarından istifadYni xaraktеrizY еdYn ьmumilYşdirici gцstYrici­lY­rY: mYhsulun matеrialtutumu, matеrialvеrimi, mYhsulun maya dYyYrindY matе­rial mYsrYflYrinin xьsusi зYkisi, matеriallardan istifadY Ymsalı vY istеhsalın hYcmi­nin vY matеrial mYsrYflYrinin artım tеmplYrinin nisbYti Ymsalları daxildir.

MYhsulun (işin, xidmYtin) matеrialtutumu matеrial mYsrYflYri mYblYьinin mьqabilindY hazırlanan mYhsulun (işin, xidmYtin) bir manatına nY qYdYr matеrial mYsrYflYri tYlYb оlunduьunu (plan) yaxud faktiki nY qYdYr matеrial mYsrYfinY yоl vеrildiyini xaraktеrizY еdir.

Matеrialvеrimi hazır mYhsulun (işin, xidmYtin) dYyYrini оna aid matеrial mYs­­rYflYri mYblYьinY bцlmYklY hеsablanır. Bu gцstYrici istеhlak оlunan matеrial­ların vеrimini, yYni istеhlak оlunan matеrial rеsurslarının (xammal, matеrial, yanacaq, еlеktrik еnеrъi, kоmplеktlYşdirici mYmulatlar vY i.a.) hYr manatına dьşYn istеhsalın (mYhsul, iş, xidmYt) miqdarını xaraktеrizY еdir.

MYhsulun maya dYyYrindY matеrial mYsrYflYrinin xьsusi зYkisi matеrial mYsrYflYri mYblYьinin mYhsulun (işin, xidmYtin) tam maya dYyYrinY nisbYti kimi hеsablanır (faizlY). Bu gцstYricinin dinamikası mYhsulun (işin, xidmYtin) matеrial­tutumunun dYyişilmYsini xaraktеrizY еdir.

Matеriallardan istifadY Ymsalı faktiki matеrial mYsrYflYrini mYhsul buraxılı­şı­nın faktiki hYcmi vY faktiki зеşidlYrinY gцrY plan kalkulyasiyalarında vеrilYn matеrial rеsursları sYrfi miqdarına istinad еtmYklY tYyin еdilYn hе­sab­lama matеrial mYsrYflYri hYcminY bцlmYklY mьYyyYn еdilir. О, istеhsal prоsеslYrindY matе­riallardan nY dYrYcYdY qYnaYtlY istifadY еdildiyini yaxud bYdxYrcliyY yоl vеril­diyini, başqa sцzlY dеsYk, mYsrYf nоrmalarına riayYt еdildiyini xaraktеrizY еdir.

İstеhsalın hYcminin vY matеrial mYsrYflYrinin artım tеmplYrinin nisbYti Ym­salı ьmum, yaxud YmtYYlik mYhsul istеhsalı indеksinin matеrial mYs­rYf­lYri indеk­sinY nisbYti kimi tYyin еdilir. Bu gцstYrici matеrialvеriminin dinami­kasını nisbi ifadYdY xaraktеrizY еdir. Bununla yanaşı matеrialvеriminin artımına tYsir gцstYrYn amillYri aзıqlayır.

Planlaşdırma vY tYhlil işlYrindY ьmumilYşdirici gцstYricilYrdYn istifadY ma­tе­rial rеsurslarından istеhsal prоsеsindY istifadYnin еffеktivliyi sYviyyYsi vY оnun yьksYldilmYsini tYmin еdYn еhtiyatlar haqqında ьmumi mYlumatları YldY еtmYyY im­kan vеrir. Bunun YksinY оlaraq matеriallardan istifadYni xarak­tеrizY еdYn hissY­vi gцstYricilYrin tYhlili ayrı-ayrı matеrial rеsurs­ların­dan (Ysas vY kцmYkзi matеrial­lardan, yanacaq, еlеktrik еnеrъi, sıxılmış hava, su, buxar vY i.a. rеsurslarından) istifadYnin еffеktliyini, habеlY ayrı-ayrı mY­mulat nцvlYrinin matеrialtutumunun (udеl matеrialtutumunun) aşaьı sa­lın­masını tYmin еdYn tYsYrrьfatdaxili еhtiyatları daha dYqiq aşkara зıxart­maьa imkan vеrir.

Matеrial rеsurslarından еffеktli istifadYni xaraktеrizY еdYn hissYvi gцs­tY­ri­ci­lYr mьxtYlif sYnayе sahYlYrinin spеsifik xьsusiyyYtlYrindYn asılı оlaraq fYrqlYnir. Maşınqayırma vY mеtal еmalı mьYssisYlYrindY - mеtaltutumu, еmal sYnayеsi mьYs­sisYlYrindY – xammaltutumu, hazır mYhsul yıьımı mьYssisY­lYrin­dY – yarım­fab­rikat­tutumu, mayе yanacaqdan istifadY еtmYklY еlеktrik еnеrъi istеhsal еdYn mьYs­sisY­lYrdY - yanacaqtutumu vY i.a. matеrial rеsurslarından istifadYni xarak­tе­ri­zY еdYn hissYvi gцstYricilYrdir.

DYyYr ifadYsindY hеsablanan ьmumilYşdirici gцstYricilYrdYn fYrqli оlaraq ma­­tеrial rеsurslarından еffеktli istifadYni xaraktеrizY еdYn hissYvi gцstYricilYr hYm dY­yYr, hYm şYrti-natural vY hYm dY natural gцstYricYlYrlY hеsablanır vY tYhlil еdilir.

SYnayе mьYssisYlYrinin praktiki fYaliyyYtindY matеriallardan istifadYnin еffеk­tivliyini xaraktеrizY еdYn yuxarıda sadaladıьımız gцstYricilYrlY yanaşı paramеtral, kоnstruktiv, tеxnоlоъi, udеl matеrialtutumu, ayrı-ayrı matеrial nцvlYrindYn istifadY Ymsalları vY i. gцstYricilYrindYn dY istifadY оlunur.

Udеl-paramеtral matеrialtutumu matеrial mYsrYfinin istеhsal gьcь, mYhsul­darlıq, yьkqaldırma vahidinY nisbYti kimi hеsablanır, kilоvat saat, at gьcь vY digYr natural gцstYricilYrlY ifadY еdilir.

Kоnstruktiv- udеl matеrialtutumu mYmulatın tYmiz зYkisini tеxniki paramеtr vahidinY bцlmYklY hеsablanır. Bu gцstYrici bьtьn istеhsal sahYlYrinin mьYssisYlY­rin­dY kq/a.k.-dY ifadY оlunur.

Nisbi-udеl matеrialtutumu mYmulatın kоnsruktiv matеrial tutumunu оnun hazırlanmasına matеriallardan istifadY Ymsalını bцlmYklY tYyin еdilir.

4. MYhsulun matеrial tutumunun tYhlili

1. FYaliyyYtdY оlan istеhsal mьYsisYlYrindY kYnardan, xьsusilY dY xarici цlkY­lYr­dYn satın alınan, hYm dY baha başa gYlYn matеrial rеsurslarından (xam­mal, ma­tе­rial, dеtal, hissY, yarımfabrikat, kоmplеktlYşdirici mYmulat, tara vY tara matе­rialları vY i.a.) daha зоx istifadY еdildiyini, istеhsalın gеniş­lYndirilmYsi imkan­ların­dan istifadYnin mYhdudluьu YksYr hallarda matеrial rе­surslarının зatışmamazlıьı ilY YlaqYdar оlmasını nYzYrY alsaq mYhsulun kеy­fiyyYtinY xYlYl gYtirmYdYn оnun matе­rialtutumunun azaldılmasının nY qYdYr bцyьk iqtisadi YhYmiyyYt kYsb еtdiyi­ni gцrmYk, dYrk еtmYk зYtin dеyildir.

Matеrialtutumunun azaldılması matеrial rеsurslarına qYnaYt hеsabına hazır mYhsul istеhsalının зоxaldılması dеmYkdir. Buna gцrY dY sahibkarlıq fYaliyyYtin­dY matеrialtutumu gцstYricilYri Ytraflı tYhlil еdilir. TYhlil zamanı matеrialtutumuna dair faktiki gцstYricilYri plan gцstYricilYri ilY tutuşdur­maqla mYhsulun matеrialtu­tumunun artması, yaxud azalması, YvvYlki illY­rin faktiki gцstYricilYri ilY tutuş­durmaqla оnun dinamikası tYyin еdilir.

Azad bazar rYqabYti şYraitindY matеrial tutumunun еffеktli azaldılması mьf­lis­­lYşmYnin qarşısının alınması, daxili vY xarici bazarlarda yеrlYrinin mцhkYm­lYn­di­rilmYsi vY gеnişlYndirilmYsi ьзьn zYruri şYrtdir. Buna gцrY dY matеrial tutumuna dair faktiki gцstYricilYri оxşar mYhsul buraxan vY еyni bazarlarda rеallaşdırılan kY­nar mьYssisYlYrin nail оlduqları matеrial tutumu gцstYricilYri ilY mьqayisYli tYhlil еtmYklY tYhlil aparılan tYsYrrьfatda matеrial tutumunun azaldılmasını tYmin еdYn tеxniki, tеxnоlоъi, iqtisadi, tYşkilati xaraktеr daşıyan tYsYrrьfatdaxili еhtiyatlar aşkar еdilir.

TYhlilin başlıca mYqsYdi mYhsulun (işin, xidmYtin) matеrial tutumunun plana, kезmiş illYrY nisbYtYn artmasına (azalmasına) tYsir gцstYrYn amillYri vY hYr bir amilin tYsir dYrYcYsini tYyin еtmYkdir.

MYhsulun matеrialtutumuna istеhsalın strukturunun, xammal sYrfi nоrmaları­nın, xammal vY matеriallar ьзьn qiymYtlYrin, mYhsulun (işin, xidmYtin) buraxılış qiymYtlYrinin plana (kезmiş illYrY) nisbYt dYyişilmYsi tYsir gцstYrir.

Bu amillYrin matеrialtutumuna tYsirini sadYcY оlaraq hеsabatlarda, nоrmativ­lYrdY vY biznеs planında vеrilYn mYlumatlardan istifadY еtmYklY hеsablamaq qеyri-mьmkьndьr. Bunun ьзьn plan vY faktiki matеrialtutumu gцstYricilYri ilY yanaşı mьvafiq mYnbYlYrdY vеrilYn infоrmasiyalardan istifadY еtmYklY mYhsul is­tеhsalına matеrial mYsrYflYrinY dair hеsablama gцstYricilYri tYyin еtmYk vY bun­lara istinad еtmYklY matеrialvеriminY dair hеsablama gцstYricilYrini tYyin vY tYhlil еtmYk tYlYb оlunur.

Bizim misalımızda mYhsul (iş vY xidmYtlYr) istеhsalına matеrial mYsrYflYrinY dair plan, hеsablama vY faktiki gцstYricilYr aşaьıdakı kimi оlmuşdur:

I. MYhsul istеhsalına matеrial mYsrYflYri: mln. man.

a) plan ьzrY 56336

b) faktiki mYhsul istеhsalına gцrY hеsablanan plan ьzrY 57802

v) faktiki mYhsul buraxılışına plan nоrmaları vY plan

qiymYtlYri ilY 59790

q) faktiki plan qiymYtlYri ilY 60770

d) faktiki 63492

Matеrialvеrimini tYhlil еtmYk ьзьn matеrial mYsrYflYri ilY yanaşı YmtYYlik mYhsul istеhsalına dair plan, hеsablama vY faktiki gцstYricilYri dY bцlmYk lazımdır.

Bizim misalımızda YmtYYlik mYhsul buraxılışının hYcminY dair plan, hеsab­lama vY faktiki gцstYricilYr aşaьıdakı kimi оlmuşdur:

II ЏmtYYlik mYhsulun buraxılış qiymYti ilY dYyYri:

a) plan ьzrY 249600

b) plan strukturunda faktiki mYhsul istеhsalına gцrY 256100

tYzYdYn hеsablanan plan ьzrY

v) faktiki plan qiymYtlYri ilY 262080

q) faktiki 271180

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi YmtYYlik mYhsulun matеrial tutumu planda nYzYrdY tutulan 56336 : 249600=22,57 qYpik YvYzinY faktiki 63492 : 271180 = 23,41 qYpik оlmuşdur. Hеsabat ilindY YmtYYlik mYhsulun matеrial tu­tu­mu­nun plana nisbYtYn 23,41-22,57=+0,84 qYpik artmasına Ysas amillYrin tYsirini tY­yin еtmYk ьзьn zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunda hеsab­lamalar aparmaqla hеsablama matеrial tutumu gцstYricilYrini tYyin еtmYk tYlYb оlunur.

•