Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti
Yüklə 3,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Йцклянмиш мящсул, йериня йетирилмиш иш вя хидмят галыьынын дяйишмяси
- CYdvYl 1
Мящсул Ямтяялик Сатыш Мящсулун(иш, хидмят) мящсулун гиймяти майа дяйяри сатышы структуру Щазыр мящсул (иш, хидмят) галыьынын дяйишилмяси Ямтяялик мящсул (иш, хидмят) бурахылышы щячминин дяйишмяси
6.1 сайлы схем. Цмуми баланс мянфяятинин амилли (чохамилли) тящлилинин блок-схеми. Ямтяя-материал гиймятлиляринин сатышындан йаранан мянфяят Йардымъы кянд тясяррцфаты мцяссисяляринин мящсулларынын сатышындан йаранан мянфяят Ясас фондларын вя гейри-мадди активлярин сатышындан ялдя едилян мянфяят 1 saylı sxеmdYn gцrьndьyь kimi, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY ьmumi balans mYnfYYtinin Ysas mьhьm YhYmiyyYtY malik оlmaqla mьxtYlif mьlkiyyYt mьnasibYtlYrinY mYnsub оlan tYsYrrьfat subyеktlYrindY istеhsalın sYmYrYliliyini vY mYnfYYtin mьtlYq mYblYьini YvvYlзYdYn hеsablamaьa vY qiymYtlYndirmYyY imkan vеrY bilYr. Оna gцrY dY, mьasir bazar iqtisadiyyatı şYraitindY mYnfYYt planının (prоqnоzunun) Ysaslılıьının vY rеallıьının tYhlili mеtоdikası ilk nцvbYdY mYnfYYtin artırılması mYnbYlYrinin biznеs-plana daxil еdilmYsini nYzYrdY tutur. Bundan başqa, mYnfYYt planının (prоqnоzunun) rеallıьının tYhlili prоsеsindY mYnfYYti fоrmalaşdıran amillYr dYrindYn цyrYnilmYli (ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY) vY qiymYtlYndirilmYlidir. Bu mYqsYdlY aşaьıdakı fоrmada analitik зYdvYlin tYrtib оlunması daha mYqsYdYuyьundur(sYdvYl 1). ЗYdvYl 1 MYnfYYt planının (prоqnоzunun) rеallıьının tYhlili (ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY) GцstYriзilYr20072008-ci ilin biznеs-planı
(+, -)MYhsulun miqdarı (YdYd)1800019000+1000MYhsul vahidinin maya dYyYri (min man.)39504000+50MYhsul vahidinin qiymYti (min man.)47505000+250MYnfYYt (mln. man.)14401900+460 1 saylı cYdvYlin mYlumatlarından gцrьndьyь kimi, fYaliyyYtini цyrYndiyimiz tYsYrrьfat subyеkti ьzrY 2007-ci ilY nisbYtYn mYnfYYtin mьtlYq mYblYьinin 460 min. manat artırılması (оbyеktiv amillYr hеsabına) prоqnоzlaşdırılmışdır. Bizim fikrimizзY, biznеs-plan ьzrY mYnfYYtin mьtlYq mYblYьinin artırılmasının aşaьıdakı amillYr hеsabına tYmin еdilmYsi nYzYrdY tutulmuşdur:
+1000 x (4750-3950)=+80 min man.
(-50) x 19000=-95 min man.
19000 x(+250)= + 475 min man. MYlumdur ki, ьmumi balans mYnfYYti mьYssisYnin istеhsal, tYsYrrьfat, invеstisiya vY kоmmеrsiya fYaliyyYtinin sоn maliyyY nYtiзYsi hеsab еdilmYklY mYhsul (iş, xidmYt) satışından YldY оlunan mYnfYYti (zYrYri), sair satışdan yaranan mYnfYYti (zYrYri), satışla YlaqYdar оlmayan gYlir vY itkilYrin saldоsunu цzьndY birlYşdirir. Amilli (ъоxamilli) iqtisadi tYhlil prоsеsindY balans mYnfYYti aşaьıdakı dьsturla hеsablanılır vY qiymYtlYndirilir: Mb= Mms Mds MskY (1) Burada, Mb-balans mYnfYYtini, Mms-mYhsul (iş, xidmYt) satışından yaranan mYnfYYti, Mds - sair satışın nYticYlYrini; MskY-isY satışdankYnar YmYliyyatların nYticYsini gцstYrir. MYlumdur ki, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY balans mYnfYYtinin tYhlili vY qiymYtlYndirilmYsi mеtоdikası maliyyY tYhlilinin Ysas mеtоdlarından sayılan aşaьıdakı еlеmеntlYri цzьndY birlYşdirir: 1.GцstYriзilYrin ьfiqi tYhlili; 2. GцstYriзilYrin şaquli tYhlili; ; 3.GцstYriзilYrin trеnd tYhlili. Qеyd еtmYk lazımdır ki, gцstYrilYn istiqamYtlYr ьzrY rеal еlmi nYtiзYyY nail оlmaq ьзьn ьmumi balans mYnfYYtinin tYrkibinin, quruluşunun vY dinamikasının tYhlili prоsеsindY inflyasiya (dеflyasiya) amili mьtlYq nYzYrY alınmalı vY mYhsul (iş vY xidmYt) satışından YldY оlunan pul gYlirlYri (ЏDV vY aksizlYr daxil еdilmYdYn) mYhsulun satış qiymYtinin оrta artım indеksinY gцrY tYshih еdilmYlidir. Bu qayda ьzrY ьmumi balans mYnfYYtinin mYblYьi tYshih оlunduqdan sоnra оnun tYrkibi, strukturu vY dinamikası aşaьıdakı fоrmada analitik cYdvYlin kцmYyi ilY tYhlil еdilY vY qiymYtlYndirilY bilYr. CYdvYl 2 MьYssisYnin ьmumi balans mYnfYYtinin tYrkibi vY dinamikasının tYhlili (min man.) Ьmumi balans mYnfYYtinin tYrkibi200720082007-ci
turu,
turu, %-lY mYblYьstruk- turu,
şından yaranan mYnfYYt 4833
96,66 5967
96,8 6432
96,48 5150Sair satışdan YldY оlunan MYnfYYt---------------------Satışla YlaqYdar оlmayan gYlir vY itkilYrin saldоsu 167 3,34
200 3,2
235 3,52
183Balans mYnfYYti5000100616710066671005333 2 saylı cYdvYlin mYlumatlarından gцrьndьyь kimi, fYaliyyYtini цyrYndiyimiz mьYssisYdY (firmada) ьmumi balans mYnfYYti ьzrY biznеs-plan 8,1% artıqlaması ilY yеrinY yеtirilmiş vY 2007-ci ilY nisbYtYn оnun artım tеmpi (mьqayisYli qiymYtlYrlY) 6,66%-Y bYrabYr оlmuşdur. Ьmumi balans mYnfYYtinin tYrkibindY mYhsul (iş vY xidmYt) satışından YldY оlunan mYnfYYtin xьsusi зYkisi 96,48% vY bu pоzisiya ьzrY satışla YlaqYdar оlmayan gYlir vY itkilYrin saldоsu 3,52% tYşkil еtmişdir. Lakin, bazar mьnasibYtlYrinin inkişafı ilY YlaqYdar оlaraq оnların xьsusi зYkisi daim dYyişY bilYr. MYlumdur ki, ьmumi balans mYnfYYtinin, vеrgitutulan vY xalis mYnfYYtin mYblYьi зоxsaylı оbyеktiv vY subyеktiv amillYrdYn asılıdır. Bununla yanaşı mьYssisYdY (firmada) tYtbiq еdilYn uзоt siyasYtinin dY mYnfYYtY xеyli tYsiri vardır. BеlY ki, tYsYrrьfat subyеktlYri mьhasibat uзоtu haqqında qanuna vY digYr nоrmativ sYnYdlYrY YsasYn maliyyY nYticYlYrinin fоrmalaşmasına nYzYrY зarpacaq dYrYзYdY tYsir еdY bilYn uзоtun bYzi mеtоdlarından (Ymlakın Ysas vYsaitlYrY vY ya azqiymYtli vY tеz kцhnYlYn Yşyalara aid еdilmYsinin dYyYr hYddinin dYyişmYsi; azqiymYtli vY tеz kцhnYlYn Yşyalar ьzrY kцhnYlmYnin hеsablanması mеtоdunun dYyişmYsi; sьrYtli amоrtizasiya mеtоdundan istifadY оlunması; qеyri-maddi aktivlYrin qiymYtlYndirilmYsi vY оnlara amоrtizasiyanın hеsablanması qaydalarının dYyişmYsi; istеhsal еhtiyatlarının qiymYtlYndirilmYsi mеtоdlarının (FİFО, LİFО) sезilmYsi; Ysas vYsaitlYrin tYmiri ьzrY xYrclYrin mYhsulun maya dYyYrinY silinmYsi qaydasının dYyişmYsi; gYlYзYk dцvrьn xrcYlYrinin цrtьlmY mьddYtinin dYyişmYsi; mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin mьYyyYn еdilmYsi mеtоdunun dYyişmYsi) sYrbYst surYtdY istifadY еtmYk hьququna malikdir. Оna gцrY dY, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY mьYssisYnin (firmanın) uзоt siyasYtinin mYnfYYtY tYsiri nYzYrY alınmalı vY оnun balans mYnfYYtinY, vеrgitutulan mYnfYYtY, xalis mYnfYYtY vY еlYcY dY vеrgilYrin hYзminY, sYhmdarlara цdYnilYn dividеntlYrin mYblYьinY tYsiri mьYyyYn еdilmYli vY qiymYtlYndirilmYlidir.
Lakin, mьYssisYlYrin (firmaların) tYsYrrьfat tYзrьbYsindYn mYlumdur ki, mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin amilli (ъоxamilli) tYhlili prоsеsindY ilk nцvbYdY mYnfYYt planının (prоqnоzunun) icra sYviyyYsi qiymYtlYndirilir. Bu mYqsYdlY aşaьıdakı fоrmada analitik cYdvYl tYrtib еdilir. CYdvYl 3 MYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin tYhlili (min. man.) GцstYriзilYr 20072008KYnarlaşma (+, -) 1. MYhsul satışından YldY оlunan pul gYliri 31750 33312+15622. Satılmış mYhsulun maya dYyYri 25783 26880+10973. MYhsul satışından yaranan mYnfYYt 5967 6432+465 3 saylı зYdvYlin mYlumatlarından gцrьndьyь kimi, fYaliyyYtini цyrYndiyimiz tYsYrrьfat subyеkti ьzrY 2007-ci ilY nisbYtYn 2008- ci ildY mYhsul (iş vY xidmYt) satışından YldY еdilYn mYnfYYtin mьtlYq mYblYьi 465 min. manat (6432-5967) vY ya 7,8% (465:5967x100) artmışdır. İqtisadi YdYbiyyatlarda vY еlmi-tYdqiqat işlYrindY yuxarıda sadaladıьımız, цlkY iqtisadiyyatının ьmumi inkişaf sYviyyYsini vY tYsYrrьfat subyеktlYrinin işgьzar fYallıьını xaraktеrizY еdYn amillYrin tYsirini hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk ьзьn aşaьıdakı fоrmada analitik cYdvYlin tYrtib оlunması mYqsYdYuyьun sayılır. CYdvYl 4 MYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin amilli tYhlili (min man.) GцstYriзilYr 2007 2007- ci ilin qiymYti vY maya dYyYri ilY 2008- ci ildY satışın hYзmi 20081.MYhsul satışından YldY оlunan pul gYliri 31750 32200
333122. Satılmış mYhsulun Maya dYyYri 25783 26107
268803. MYhsul satışından yaranan mYnfYYt 5967 6093
6432 4 saylı зYdvYlin mYlumatlarından gцrьndьyь kimi, fYaliyyYtini tYhlil еtdiyimiz tYsYrrьfat subyеkti ьzrY mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin mYblYьi 2007-ci ilY nisbYtYn 2004-cь ildY 465 mln. manat artmışdır. Bu artım aşaьıdakı amillYrin tYsiri nYtiзYsindY baş vеrmişdir: 1. Satılmış mYhsulun, yеrinY yеtirilmiş iş vY xidmYtlYrin hYcmi vY strukturunun dYyişmYsi hеsabına: 6093-5967=+126 min manat; 2. MYhsul (iş vY xidmYt) satışının hYcminin dYyişmYsi hеsabına: 5967 x ( ):100=+84,1 min manat; 3. Satılmış mYhsulun, yеrinY yеtirilmiş iş vY xidmYtlYrin strukturunun dYyişmYsi hеsabına: 126-84,1=+41,9 min manat; 4. Satılmış mYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) tam maya dYyYrinin dYyişmYsi hеsabına: 26107-26880=-773 min manat; 5. MYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) satış qiymYtinin dYyişmYsi hеsabına: 33312-32200=+1112 minmanat; Qеyd еtmYk lazımdır ki, mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin mьtlYq mYblYьinin dYyişmYsinY sYbYb оlan оbyеktiv vY subyеktiv xaraktеrY malik amillYrin tYsirini iqtisadi tYhlilin zYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY dY hеsablamaq оlar. Bu mYqsYdlY mYhsul (iş vY xidmYt) satışı ьzrY biznеs-planın yеrinY yеtirilmYsi Ymsalı hеsablanılır (32200:31750=1,0141) vY hYmin Ymsala gцrY mYnfYYtin bazis mYblYьi tYshih еdilir (5967 x 1,0141=6051,1). NцvbYti mYrhYlYdY mYhsul (iş vY xidmYt) satışından YldY оlunan mYnfYYtin mьtlYq mYblYьi bazis maya dYyYri vY bazis qiymYti, satılmış mYhsulun faktiki hYcmi vY faktiki strukturuna gцrY yеnidYn qiymYtlYndirilir (32200-26107=6093). Daha sоnra mьYssisYnin (firmanın) YldY еdYcYyi mYnfYYtin mьtlYq mYblYьi mYhsul satışının hYcmi, strukturu vY qiymYtinin faktiki kYmiyyYtinY vY plan maya dYyYrinY gцrY hеsablanılır (33312-26107=7205). TYhlil prоsеsindY daha rеal nYtiзYdY nail оlmaq ьзьn yuxarıda aparılan hеsablamaları aşaьıdakı cYdvYldY Yks еtdirmYk daha mYqsYdYuyьundur (bax 5 saylı cYdvYl). 5 saylı cYdvYlin mYlumatlarından istifadY еtmYklY mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin mYblYьinY hеsablamaya daxil оlunan hYr bir amilin tYsirini mьYyyYn еtmYk vY qiymYtlYndirmYk mьmkьndьr: 1. MYhsul (iş vY xidmYt) satışının hYcminin dYyişmYsi hеsabına: 6051,1-5967=+84,1 min manat; 2. ЏmtYYlik mYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) quruluşunun dYyişmYsi hеsabına: 6093-6051,1=+41,9 min manat; 3. MYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) satış qiymYtinin dYyişmYsi hеsabına: 7205-6093=+1112 min manat; 4. Satılmış mYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) tam maya dYyYrinin dYyişmYsi hеsabına: 6432-7205=-773 min manat; о зьmlYdYn: a) matеrial rеsurslarının qiymYtinin dYyişmYsi hеsabına: (-773) x 91,4%:100%=-706 min manat; b) rеsurs tutumunun dYyişmYsi hеsabına: (-773) x 8,6%:100=-67 min manat; CYdvYl 5 MYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin mYblYьinY birinci dYrYзYli amillYrin tYsirinin hеsablanması
mYblYьi, min. man.Satışın hYзmiЏmtYYlik mYhsulun quruluşuSatış qiymYtiMaya dYyYriPlan PlanPlanPlanPlan5967I şYrtFaktPlanPlanPlan6051,1II şYrtFaktFaktPlanPlan6093III şYrtFaktFaktFaktPlan7205Fakt FaktFaktFaktFakt6432 Aparılan hеsablamalardan gцrьndьyь kimi, mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin mYblYьi satış qiymYtinin yьksYlmYsi hеsabına artmışdır. MYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) maya dYyYrinin yьksYlmYsi hеsabına mYnfYYtin mьtlYq mYblYьi 773 min manat, о cьmlYdYn, rеsursların qiymYtinin artması hеsabına 706 min manat, mYhsulun rеsurs tutumunun artması hеsabına 67 min manat azalmışdır. Bundan başqa, yuxarıda aparılan hеsablamalar mYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) qiymYtinin artım tеmpinin istеhlak еdilmiş rеsursların qiymYtinin artım tеmpindYn yьksYk оlması fikrinY gYlmYyY imkan vеrir. MYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) qiymYtinin artım indеksinin rеsursların qiymYtinin artım indеksinY nisbYti qiymYtin dеflyatоru adlanır ki, bu da maliyyY mYhsuldarlıьını, daha dоьrusu rеsursların qiymYtinin artımını mYhsulun qiymYtinin artımı ilY цdYnilmYsini xaraktеrizY еdir. FYaliyyYtini цyrYndiyimiz tYsYrrьfat subyеktindY mYhsulun qiymYt indеksi 1,034534 (33312:32200), rеsursların qiymYt indеksi isY 1,027042 (26880-67)/26107 tYşkil еtmişdir. DеmYli, qiymYt dеflyatоru 1,0073 (1,034534/1,027042) mьsbYtdir ki, bu da цz nцvbYsindY, mYnfYYtin 406 min manat (1112-706) mYblYьindY artımına sYbYb оlmuşdur. Bazar mьnasibYtlYri şYraitindY tYsYrrьfat subyеktlYrinin istеhsal, maliyyY, invеstisiya vY kоmmеrsiya fYaliyyYtinin sоn nYticYsi sayılan mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin tYhlili prоsеsinin nцvbYti mYrhYlYsindY ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY satışdan YldY еdilYn mYnfYYt planının (prоqnоzunun) yеrinY yеtirilmYsi vY оnun dinamikası nYzYrdYn kеъirilir. MYlumdur ki, ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY satışdan YldY еdilYn mYnfYYtin mьtlYq mYblYьinY satışın hYcmi, оnun maya dYyYri vY satış qiymYtinin dYyişmYsi kimi amillYr tYsir gцstYrir. Yuxarıda sadalanan amillYrin ayrı-ayrı mYhsul nцvlYrinin satışından yaranan mYnfYYtin mьtlYq mYblYьinin dYyişmYsinY tYsirini iqtisadi tYhlilin zYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk mьmkьndьr.
CYdvYl 6
Ayrı-ayrı nцv mYhsulların satışından YldY еdilYn mYnfYYtin зоxamilli tYhlili
mYhsulun miqdarı, YdYdMYhsulun Satış qiymYti,
vahidinin maya dYyYri, min man.MYhsul satışından yaranan mYnfYYt, min man.MYnfYYtin plan mYblYьindYn kYnarlaşma, min. man.ьmumiо зьmlYdYn, amillYrin hеsabınaplanfaktplanFaktplanfaktplanfakt satış hYзmiqiymYtmaya
6 saylı cYdvYlin mYlumatlarından istifadY еtmYklY («A» mYhsulu ьzrY) zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunun tYtbiqi ьзьn vacib sayılan aşaьıdakı analitik hеsablamalar sistеminin aparılması zYruridir: Msо=1900 x (5000-4000)=1900 min manat; Ms şYrti 1=1617 x (5000-4000)=1617 min manat; Ms şYrti 2=1617 x (5200-4000)=1940,4 min manat; Ms 1=1617 x (5200-4500)=1132 min manat; Hеsablamaları bu qayda ilY apardıqdan sоnra qеyd еtdiyimiz amillYrin tYsirini mьYyyYn ardıзıllıqla tYyin еtmYk mьmkьndьr:
Ms (Q)=1617-1900=-283 min manat;
Ms (Q)=1940,4-1617=+323,4 min manat; 3. MYhsulun maya dYyYrinin dYyişmYsi hеsabına: Ms (md)=1132-1940,4=-808,4 min
MYlumdur ki, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY tYsYrrьfat subyеktlYrinin istеhsal, maliyyY, invеstisiya vY kоmmеrsiya fYaliyyYtinin iqtisadi зYhYtdYn sYmYrYliliyi (mYqsYdYuyьunluьu) yalnız mьtlYq gцstYricilYr vasitYsi ilY dеyil, еlYзY dY nisbi gцstYricilYrlY xaraktеrizY оlunur. Aydındır ki, rеntabеlliyin gцstYriзilYr sistеmi nisbi gцstYricilYr blоkuna aiddir. Rеntabеllik gцstYricilYri sцzьn gеniş mYnasında bьtцvlьkdY mьYssisYnin (firmanın, sYhmdar зYmiyyYtin vY s.) işinin sYmYrYliliyini, оnun fYaliyyYtinin mьxtYlif tYrYflYrinin (istеhsal, kоmmеrsiya, invеstisiya) gYlirliliyini, xYrclYrin цdYnilmYsini vY s. xaraktеrizY еdir. Gцrьndьyь kimi, mYnfYYtY nisbYtYn rеntabеllik gцstYricilYri mьasir dцvrdY mьYssisYnin tYsYrrьfat fYaliyyYtinin sоn nYticYlYrini daha dоlьun Yks еtdirmYyY imkan vеrir. Зьnki, hYmin gцstYricilYr istеhsal rеsurslarından istifadYnin sYmYrYliliyini xaraktеrizY еtmYklY, mьYssisYnin fYaliyyYtinin sоn nYticYlYrinin qiymYtlYndirilmYsindY, invеstisiya siyasYtindY vY qiymYtin YmYlY gYlmYsindY gеniş istifadY оlunur. MYhz buna gцrY dY, iqtisadi YdYbiyyatlarda rеntabеlliyin iqtisadi mahiyyYti оnun gцstYricilYr sistеmi vasitYsi ilY araşdırılır. Bizim fikrimizзY, tYdqiqatı sadYlYşdirmYk mYqsYdilY rеntabеllik sYviyyYsini xaraktеrizY еdYn gцstYricilYri bir nезY qrupda birlYşdirmYk оlar: 1. İstеhsala vY invеstisiya layihYlYrinY sYrf оlunan xYrclYrin цdYnilmYsini xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr sistеmi; 2. Satışın mYnfYYtliliyini (gYlirliliyini) xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr sistеmi; 3. Kapitalın vY оnun tYrkib еlеmеntlYrinin gYlirliliyini xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr sistеmi. Qеyd еtmYk lazımdır ki, tYcrьbYdY yuxarıda sadalanan bьtьn gцstYricilYr balans mYnfYYti, mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYt vY xalis mYnfYYt Ysasında hеsablanılır vY qiymYtlYndirilir. Џsas fYaliyyYtin rеntabеlliyi (xYrclYrin цdYnilmYsi) mYhsul (iş vY xidmYt) satışından yaranan mYnfYYtin (Ms) vY ya xalis mYnfYYtin (Mx) rеallaşdırılmış mYhsula sYkilYn xYrclYrin mYblYьinY (Md) nisbYti kimi mьYyyYn оlunur vY mYhsul (iş vY xidmYt) istеhsalı vY satışına sYrf оlunan hYr pul vahidinY dьşYn mYnfYYtin mYblYьini xaraktеrizY еdir: Rx= vY ya Rx= İnvеstisiya layihYlYrinin цdYnilmYsinin rеntabеlliyi (Rn) dY analоъi qaydada hеsablanılır: Rn= vY ya Rn= Burada, Kx, Kb-xьsusi vY bоrc kapitalını gцstYrir. Satışın rеntabеlliyi (Rs) balans mYnfYYtinin vY ya xalis mYnfYYtin mYhsul (iş vY xidmYt) satışından YldY еdilYn pul gYlirlYrinin mьtlYq mYblYьinY (P) nisbYti kimi mьYyyYn оlunur vY sahibkarlıq fYaliyyYtinin sYmYrYliliyini (satışın hYr manatına dьşYn mYnfYYtin mYblYьi) xaraktеrizY еdir. Rs= vY ya Rs= Kapitalın rеntabеlliyi (gYlirliliyi) isY balans (xalis) mYnfYYtinin invеstisiya оlunmuş bьtьn kapitalın (K1) vY оnun ayrı-ayrı tYrkib hissYlYrinin (xьsusi (Kx), bоrз (Kb), işlYk (Km), Ysas (KY), dцvriyyY (Kd), istеhsal kapitalının (Ki)) оrta illik dYyYrinY nisbYti kimi mьYyyYn оlunur: Rk= ; Rk= vY ya Rk= MYlumdur ki, bьtцvlьkdY mьYssisY (firma) ьzrY hеsablanmış istеhsalın rеntabеllik sYviyyYsi Ysas amildYn satılmış mYhsulun quruluşunun (UDi), оnun maya dYyYrinin (MD) vY оrta satış qiymYtinin (Qi) dYyişmYsindYn asılıdır. HYmin gцstYriзinin зоx amilli tYhlili mоdеlini aşaьıdakı kimi fоrmalaşdırmaq mьmkьndьr. Rx= İstеhsalın rеntabеllik sYviyyYsinY yuxarıda sadalanan birinci dYrYcзYli amillYrin tYsirini hеsablamaq ьзьn zYncirvari yеrdYyişmY ьsulu tYtbiq оlunmaqla 2.3 vY 2.4 saylı cYdvYllYrin mYlumatlarından istifadY еtmYk оlar. Rx pl= Rx şYrti 1= Rx şYrti 2= Rx şYrti 3= Rx f= Rx = Rx f - Rx pl=23,93-23,14=+0,79% О зьmlYdYn:
Rx (Qum)=23,14-23,14=0
Rx (UD)=23,34-23,14=+0,20%
Rx (Q)=27,60-23,34=+4,26%
Rx (MD)=23,93-27,60=-3,67% Qеyd еtmYk lazımdır ki, fYaliyyYtini цyrYndiyimiz tYsYrrьfat subyеktindY aparılan tYhlilin nцvbYti mYrhYlYsindY ayrı-ayrı mYhsul nцvlYri ьzrY rеntabеllik sYviyyYsi hеsablanılır vY qiymYtlYndirilir. HYmin gцstYriзinin sYviyyYsi satış qiymYtinin vY mYhsul vahidinin fYrdi maya dYyYrinin dYyişmYsindYn asılıdır: Rxi= -1 Bu fоrmuladan istifadY еtmYklY «A» mYhsulu ьzrY yuxarıda adları ъYkilYn amillYrin rеntabеllik sYviyyYsinY tYsirini hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk mьmkьndьr. Rx pl= Rx şYrti= Rx f= Hеsablamalardan gцrьndьyь kimi, «A» mYhsulu ьzrY rеntabеllik sYviyyYsi 9,44% aşaьı dьşmьşdьr (15,56-25,00). Satış qiymYtinin artması rеntabеllik sYviyyYsini 5,0% (30-25) yьksYltmiş, mYhsulun fYrdi maya dYyYrinin dYyişmYsi isY bu gцstYriзinin sYviyyYsinin 14,44% (15,56-30,0) aşaьı dьşmYsinY sYbYb оlmuşdur. BеlYliklY, iki amilin birgY tYsiri 9,44% tYşkil еdir ki, bu da ьmumi kYnarlaşma ilY (15,56-25,0) еynidir. MYlumdur ki, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY mYhsul (iş vY xidmYt) satışının rеntabеllik gцstYriзisinin dеtеrminlYşdirilmiş amilli tYhlili mоdеli bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY aşaьıdakı fоrmula ilY xaraktеrizY оlunur: Rs= Qеyd оlunan fоrmuladan vY iqtisadi tYhlilin klassik mеtоdlarından biri sayılan zYnзirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY mьvafiq amillYrin satışın rеntabеllik sYviyyYsinY tYsirini hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk оlar. Bunun ьъьn aşaьıdakı hеsablamaların aparılması zYruridir: Rs pl= Rs şYrti 1 = Rs şYrti 2 = Rs f = Rs=Rs f-Rs pl=19,3 -18,8=+0,5% О зьmlYdYn:
Rs (UD)=Rs şYrti 1 - R pl=18,9 -18,8=+0,1%
Rs (Q)=Rs şYrti 2 - R s şYrti 1=21,6 -18,9=+2,7%
Rs (MD)=Rs f - R s şYrti 2=19,3-21,6=-2,3% MYlumdur ki, rеntabеlliyi xaraktеrizY еdYn mьxtYlif gцstYriзilYr arasında sYbYb-nYtiзY YlaqYlYri mцvзuddur. Buna misal оlaraq, ilk nцvbYdY Ymlakın rеntabеlliyi ilY satışın rеntabеlliyi gцstYriзilYri arasındakı funksiоnal YlaqYni gцstYrmYk оlar. İqtisadi YdYbiyyatlarda vY еlmi-tYdqiqat işlYrindY mьYssisY (firma) Ymlakının rеntabеlliyi (Ra), Ysas vY dцvriyyY kapitalının (aktivlYrin) dцvriyyYsi ( ) vY satışın rеntabеlliyi (Rs) gцstYriзilYri arasında qarşılıqlı YlaqY aşaьıdakı dьstur vasitYsi ilY nYzYrdYn kеъirilir. Ra= Bu fоrmula mьYssisYnin (firmanın) Ymlakının (aktivlYrinin) rеntabеlliyini Yks еtdirmYklY tYsYrrьfat subyеktlYrinin qiymYt YmYlYgYlmY siyasYti vY istеhsala xYrзlYrin sYviyyYsi ilY tYsbit еdilir. HYmin fоrmulaya YsasYn mьYssisY, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY Ymlakın (aktivlYrin) rеntabеlliyini yьksYltmYk ьъьn iki yоldan (1. MYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) rеntabеllik sYviyyYsi aşaьı оlduqda mьYssisY aktivlYrinin dцvr sьrYtinin yьksYldilmYsi; 2. MьYssisYnin (firmanın) işgьzar aktivliyi aşaьı оlduqda istеhsal xYrзlYrinin azaldılması vY ya satış qiymYtinin yьksYldilmYsi) birini sеъir. NYzYriyyY vY praktikadan mYlumdur ki, ьmumi balans mYnfYYti satılmış mYhsulun (iş vY xidmYtlYrin) hYзmindYn (Qum), оnun strukturundan (UDi), maya dYyYrindYn (Mdi), satış qiymYtindYn (Qi) vY satışla YlaqYdar оlmayan maliyyY nYtiзYlYrindYn (Smn) bilavasitY asılıdır. Цz nцvbYsindY, mYhsul (iş vY xidmYt) satışının ьmumi mYblYьi vY kapitalın dцvriyyY Ymsalı (Џkd) Ysas vY dцvriyyY kapitalının оrta illik hYзminin mьYyyYn оlunmasında hYllеdiзi rоla malikdir. BеlY bir şYraitdY ьmumi kapitalın rеntabеlliyi ilY yuxarıda sadalanan gцstYriзilYr arasındakı funksiоnal YlaqYni aşaьıdakı dьsturla Yks еtdirmYk оlar. Rk= Qеyd еtmYk lazımdır ki, istеhsal fоndlarının rеntabеlliyini (Rik) hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk ьъьn iqtisadi YdYbiyyatlarda A.D.Şеrеmеt tYrYfindYn bеş amilli tYhlil mоdеli tYklif еdilir vY bunun tYзrьbYdY bцyьk sYmYrY vеrdiyi xьsusi ifadY оlunur: R= Burada, P-balans mYnfYYtini, F-Ysas fоndların оrta illik dYyYrini, E-matеrial dцvriyyY fоndlarının оrta qalıьını, N- mYhsul satışından yaranan pul gYlirini, -satışın rеntabеlliyini, ( )-mYhsulun kapital tutumunu, -bir manatlıq mYhsula dьşYn xYrзin mьtlYq mYblYьini, U/N, M/N, A/N-mьvafiq оlaraq mYhsulun YmYk haqqı tutumunu, matеrial tutumunu vY fоnd tutumunu gцstYrir. TYзrьbYdY bu fоrmuladan istifadY еtmYklY, (zYnзirvari yеrdYyişmY ьsulunun kцmYyi ilY) hYm invеstisiya оlunmuş bьtьn kapitalın vY hYm dY istеhsal fоndlarının rеntabеllik sYviyyYsinY tYsir gцstYrYn amillYrin tYsir dYrYзYsini hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk mьmkьndьr. Mцvzu IV. BеynYlxalq standartlardan istifadY еtmYklY mYnfYYt vY rеntabеlliyin tYhlili 1. Satışın hYcmi, maya dYyYri vY mYnfYYt gцstYricilYri rasında funksiоnal YlaqYnin tYhlili 2. Dirеkt-kоstinq sistеmindY mYnfYYtin amilli tYhlili mеtоdikası 3. Dirеkt-kоstinq sistеmindY rеntabеlliyin tYhlili mеtоdikası 4.Marъinal tYhlil Ysasında idarYеtmY qYrarlarının Ysaslandırılması 1. Satışın hYcmi, maya dYyYri vY mYnfYYt gцstYricilYri rasında funksiоnal YlaqYnin tYhlili MYnfYYtin dYyişYn vY sabit xYrclYrdYn asılılıьının tYhlil idarYеtmY tYhlilinin imkanlarını gеnişlYndirir. Sоn dцvrlYrdY mYnfYYtin tYhlilinin xYrclYrin dYyişYn vY şYrti-sabit xYrclYrY bцlьnmYsinY vY marъinal gYlir katеqоriyasına Ysaslanan mеtоdikasına xьsusi diqqYt yеtirilir. Bu mеtоdika bazar mьnasibYtlYri inkişaf еtmiş цlkYlYrdYn gеniş tYtbiq еdilir. Marъinal tYhlil-zYrYrsizlik sYviyyYsinin tYhlili dY adlanır. 1930-cu ildY amеrikan mьhYndisi Uоltеr Rautеnştrax tYrYfindYn planlaşdırma mеtоdu kimi işlYnib, istеhsalın kritik hYcmi qrafiki adlanır. Sоnralar 1971-ci ildY Зumaзеnkо N.Q., Zudilin A.P. tYrYfindYn gеniş şYrh еdilib. “Dirеkt-kоstinq” sistеmi- bazar iqtisadiyyatının atributudur. Burada uзоtun, tYhlilin vY icarYеtmY qYrarlarının Ysaslandırılmasının intеqrasiyasının yьksYk sYviyyYsY YldY оlunur. Bu sistеmdY istеhsalın hYcminin dYyişilmYsindYn asılı оlaraq rеsurslara xYrclYrin xaraktеrinin цyrYnilmYsinY xьsusi diqqYt vеrilir. DYyişYn xYrclYr istеhsal еdilmiş (satılmış) mYhsulun hYзmindYn asılı оlaraq dYyişYn xYrclYrdir. HYmin xYrclYrY YsasYn mYhsul istеhsalına зYkilYn mьstYqim xYrзlYr (mьstYqim YmYk haqqı, matеrial, yanacaq, еlеktrоеnеrъidYn istifadY ьzrY xYrclYr) aid еdilir. Lakin mYhsul vahidinY dьşYn dYyişYn xYrclYr dYyişilir vY sabitdir. Зьnki, mYhsul vahidinY dьşYn hYmin xYrclYrin nоrmativi vardır. ŞYrti sabit xYrclYr mYhsul istеhsalın vY satışı hYcminin dinamikasından asılı оlmayan xYrclYrdir. Оnları şYrti оlaraq iki yarımqrupa bцlmYk оlar: mьYssisYnin istеhsal gьcь ilY baьlı xYrclYr (amоrtizasiya, iзarY haqqı, idarYеtmY vY xidmYt hеyYtinin YmYk haqqı ьmumtYsYrrьfat xYrclYri), mYhsul istеhsalı vY satışının idarY еdilmYsi vY tYşkili ilY baьlı xYrclYr (tYdqiqat işlYrinY, rеklama, işзilYrin ixtisas sYviyyYsinin yьksYldilmYsinY mYsrYflYr vY i.a.) DYyişYn xYrclYrdYn fYrqli оlaraq istеhsalın hYcminin, mYhsul satışından pul gYlirinin azalması zamanı sabit xYrclYri azaltmaq зYtindir. BеlY ki, sabit hYmin dцvrdY mьYssisY еyni mYblYьdY amоrtizasiya hеsablaması, YvvYllYо alınmış ssuda ьzrY faiz цYdYmYli, YmYk haqqı vеrmYlidir (kьtlYvi işdYn ъıxartma ъYtin işdir). MьYssisY ьъьn mYhsul vahidinY dьşYn sabit xYrзlYrin sYviyyYsinin aşaьı оlması (istеhsalın vY satışın hYзminin maksimum artırdıqda) sYrfYlidir. ЏgYr mYhsul istеhsalının azalması şYraitindY dYyişYn xYrclYr prоpоrsiоnal оlaraq azalırsa, şYrti-sabit xYrclYr dYyişilir vY nYticYdY mYhsulun maya dYyYri artır, mYnfYYt mYblYьi azalır. Buna gцrY dY xarici tYcrьbYdY gеniş yayılmış qayda –sabit xYrclYrin silinmYsi gYlirlYrin bцlьşdьrьlmYsinin bir istiqamYti hеsab еdilir. İnkişaf еtmiş YksYr qYrb цlkYlYrinin qanunauyьunluьunda uзоtun aparılmasına dair mцvcud qaydalarda xYrclYrin sabit vY dYyişYn xYrclYr ьzrY dYqiq tYsnifatı yоxdur. Оna gцrY dY hYr bir sahibkar mYnfYYt gцstYricisinin tYnzimlYnmYsi prоsеsindY hYmin qaydadan цz maraьı dairYsindY (xьsusilY hеsabat mYnfYYtinin mьYyyYn еdilmYsi zamanı) istifadY еdY bilYr. ŞYrti sabit vY dYyişYn xYrclYrin mцvcudluьu şYraitindY xYrc xYtti aşaьıdakı bYrabYrliklY tYyin еdilY bilYr: Md=Sx+KDx Burada: Md -mYhsul istеhsalına xYrc mYblYьi,, Sx- tYhlil оlunan dцvrdY sabit xYrзlYrin mьtlYq mYblYьi, Dx-mYhsul vahidinY dYyişYn xYrc nоrması, K-mYhsul istеhsalının hYcmi. «MYsrYflYr –hYзm –mYnfYYt» arasında funksiоnal asılılıьın mцvcudluьunu tYyin еtmYk ьзьn aşaьıdakı qrafiki tYrtib еdYk. (şYkil 1) ŞYkil 1. Satışın rеntabеllik qrafiki Satılmış mYhsulun rеntabеlliyini tYhlil еtmYk ьзьn qrafikdY satışın hYcmi istеhsalın maksimum hYcmi nYzYrY alınmaqla faiz ifadYsindY vеrilmişdir. TYrtib еdilmiş qrafik mьYssisYdY mYhsul satışının hansı hYcmindY mYnfYYt YldY еdilYcYyini gцstYrir. О, hYmзinin mYhsul istеhsalına vY satışına зYkilYn xYrclYrin mYhsul satışından YldY еdilYn pul gYlirinY uyьun gYlYn nцqtYni mьYyyYn еdir ki, hYmin nцqtY satışın hYcminin kritik nцqtYsi adlanır. TYrtib еdilmiş qrafikY YsasYn qеyd еtmYk оlar ki, kritik nцqtY mьmkьn satış hYcminin 68,7% sYviyyYsindYdir. Bu sYbYbdYn mьYssisYnin mYhsullarına sifariş pakеti istеhsal gьcьnьn 68,7%-indYn yьksYk оlarsa mYnfYYt YldY еdYcYkdir. ЏlbYttY, rеntabеllik qrafikindY gцstYriзilYr şYrti xaraktеr daşıyır. NYzYrY almaq lazımdır ki, satış hYзminin kritik sYviyyYsi 68,7%-dYn yьksYk vY ya aşaьı оla bilYr. Bu, sabit xYrclYrin vY maksimum mYnfYYt mYblYьindYn asılıdır. BеlY ki, bu gцstYricilYrin bYrabYrliyi şYraitindY satış hYcminin 68,7%-i sYviyyYsindY оlaзaqdYr. ЏgYr mьYssisYnin bьdcYsindY sabit xYrclYr maksimum mYnfYYt mYblYьindYn az nYzYrdY tutulmuşdursa, оnda satışın hYcminin kritik nцqtYsi hYmin sYviyyYdYn sоla (azalmaqla) mеyl еdYcYkdir. ЏksinY nisbYt hYmin nцqtYnin qrafikindY 68,7%-dYn yuxarı (saьa) artımına sYbYb оlaзaqdır. QrafikY YsasYn dеmYk оlar ki, mYnfYYtin hYзminY satışın hYзmi vY maya dYyYrinin sabit xYrclYrY aid hissYsi birbaşa tYsir gцstYrir. MьstYqim matеrial vY YmYk haqqı xYrзlYrinY vY mYhsulun hYcminY prоpоrsiоnal dYyişYn ьstYlik xYrclYri birlYşdirYn dYyişYn xYrclYr satışdan pul gYlirindY pul gYlirinin artımına prоpоrsiоnal оlaraq artır. Зьnki mYhsul vahidinin qiymYtindY оnların payı dYyişmir. DеmYli, mYnfYYtin satışın hYcmi vY mYhsulun maya dYyYri arasında YlaqYsindYn danışarkYn qеyd еtmYk lazımdır ki, mYhsul satışından YldY оlunan mYnfYYt yalnız satılmış mYhsulun miqdarından dеyil, еlYзY dY xYrclYrin mYhsul vahidinY aid еdilYзYk hissYsindYn asılıdır. İqtisadi tYhlildY sоnuncu amilY xьsusi diqqYt vеrilir. Maksimum mYnfYYt YldY еtmYyY maraqlı оlan sahibkarlar sabit xYrclYrin ьmumi sYviyyYsinin aşaьı salınması еhtiyyatlarını dYrindYn цyrYnmYyY cYhd еdirlYr. Bu mYqsYdlY nцvbYti bьdcY dцvrьnY daxil еtmYk ьзьn оnların qabaqcadan hеsablanması aparılır. Lakin mYhsul istеhsalı vY satışı hYcminin artması sabit xYrclYrY aid оlan ayrı-ayrı xYrc nцvlYrinin dY artımına sYbYb оlur. Buna gцrY dY mYhsul vahidinin qiymYtindY sabit xYrclYrin payının azalmasını tYmin еdYn bьdcY оptimal hеsab еdilir. 2. Dirеkt-kоstinq sistеmindY mYnfYYtin amilli tYhlili mеtоdikası Satışdan YldY еdilYn mYnfYYtin tYhlilinin mцvcud mеtоdikası xYrclYrin, satışın vY ya mYhsul buraxılışının hYcmindYn asılılıьı xaraktеrindYki mьxtYlifliyi nYzYrY alınır. Bu zaman nYzYrdY tutulur ki, satışın hYcminin (mYhsul buraxılışının) artımı xYrclYrin artımı ilY YlaqYdardır vY mYhsulun maya dYyYri mYhsul buraxılışı hYcminin artması vY ya azalması ilY baьlı dYyişilir. Lakin mYhsulun hYcminin artması zamanı xYrclYrin mьYyyYn qismi dYyişiir (dYyişYn xYrclYr) vY buna gцrY dY istеhsalın hYcminin artması mYhsul vahidinY xYrclYrin azalmasına sYbYb оlur. “Dirеkt-kоstinq” sistеmindY xYrclYrin şYrti-sabit vY dYyişYn xYrclYrY bцlьnmYsi analitik hеsablamalarda mьhьm gцstYrici оlan marъinal gYlir gцstYricisini mьYyyYn еtmYyY imkan vеrir. Marъinal gYlir (Mg) mьYssisYnin mYnfYYti ilY (Ms) sabit xYrclYrin (Sx) cYmi kimi xaraktеrizY оlunur: Mg =Ms+Sx (1) buradan da Ms =Mg-Sx (2) Marъinal gYliri hYmзinin satılmış mYhsulun miqdarı (K) ilY mYhsul vahidinY marъinal gYlir dYrYcYsinin (Mgd) hasili kimi dY hеsablamaq оlar: Ms =KMgd -Sx (3) Mgd =P-Dx (4) Ms =K(P-Dx)-Sx (5)
Qеyd еtmYk lazımdır ki, (5) dьsturundan bir nцv mYhsul satışından YldY еdilYn mYnfYYtin tYhlilindY istifadY еdilir. Bu zaman satılmış mYhsulun miqdarının, qiymYtinin, dYyişYn xYrclYrin sYviyyYsinin vY daimi xYrc mYblYьi hеsabına mYnfYYt mYblYьinin dYyişilmYsini mьYyyYn еtmYk mьmkьndьr. TYhlil ьзьn ilkin mYlumatlar 1saylı cYdvYldY vеrilmişdir.
|