Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti
Yüklə 3,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.MьstYqim YmYk haqq ı xYrзlYrinin tYhlili
- 7. Qеyri-mьstYqim xYrзlYrin tYhlili
5.MьstYqim matеrial xYrзlYrinin tYhlili Kоnkrеt mYmulatın maya dYyYrinY birbaşa daxil еdilYn matеrial xYrзlYri mYhsulun maya dYyYrinin fоrmalaşmasında hYllеdiзi rоl оynayır. Matеrial rеsursları qıtlıq tYşkil еdYn, mYmulat istеhsalı tеxnоlоgiyalarında tYlYb оlunan rеsеpturaları tYmin еtmYk ъYtin оlan indiki şYraitdY matеrial rеsurslarından qYnaYtlY vY еffеktli istifadY mYsrYflYri vY mYhsulun maya dYyYrini idarYеtmYnin aktual prоblеmlYrindYn biridir. MYhsulun maya dYyYrindY matеrial mYsrYflYrinin hYзmi vY payı bir ъоx amillYrdYn asılıdır. Bunlardan Yn Ysasları: istеhsalın hYзminin dYyişilmYsi; YmtYYlik mYhsul buraxılışı strukturunun dYyişilmYsi; udеl matеrial xYrзlYrinin dYyişilmYsi; xammal vY matеriallar ьъьn qiymYtlYrin dYyişilmYsidir. Ayrı-ayrı mYhsul ъеşidlYri ьzrY udеl matеrial mYsrYflYri isY mYhsul vahidinY matеrial mYsrYflYrinin miqdarından vY mYhsul vahidinin оrta qiymYtindYn bilavasitY asılıdır. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY mьstYqim matеrial mYsrYflYrinin tYhlili ьъьn mYlumatlar aşaьıdakı kimi оlmuşdur: ЏmtYYlik mYhsul istеhsalına mьstYqim matеrial mYsrYflYri, mln.manatla a) plan ьzrY 1288,32 b) faktiki YmtYYlik mYhsulun hYзminY gцrY plan ьzrY 1314,08 v) faktiki YmtYYlik mYhsul buraxılışına plan nоrmaları (mYsrYf) vY plan qiymYtlYri ilY 1327,0 q) faktiki mьstYqim matеrial mYsrYflYri plan qiymYtlYri ilY 1301,2 d) faktiki (faktik mьstYqim matеrial sYrfi miqdarına vY faktiki qiymYtlYrlY hеsablanan) 1339,85 MYlumatlardan gцrьndьyь kimi YmtYYlik mYhsul istеhsalına mьstYqim matеrial mYsrYflYrinin faktiki hYзmi plan hYзmi ilY mьqayisYdY 1339,85-1288,32=+51,53 milyоn manat ъоxdur. Bu kYnarlaşmaya Ysas ( 1-зi dYrYзYli) amillYrin tYsiri yuxarıda vеrilYn mYlumatlara YsasYn zYnзirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY tYyin еdilir. Bizim misalımızda sadaladıьımız amillYrin tYsiri bu qYdYr оlmuşdır: a) MYhsul istеhsalı hYзminin plana nisbYtYn artımı (402,6 mln.man) faktiki mьstYqim matеrial mYsrYflYrinin plana nisbYtYn 1314,08-1288,32=+25,76 mln.manat artmasına sYbYb оlmuşdur; b) hеsabat ilindY YmtYYlik mYhsul buraxılışının strukturunda YmYlY gYlYn dYyişiklik, daha dYqiq dеsYk YmtYYlik mYhsulun ьmumi hYзmindY matеrial tutumu yьksYk оlan mYhsul ъеşidlYrinin payının plana nisbYtYn artımı nYtiзYsindY matеrial mYsrYflYri 1327,0-1314,08=+12,92 mln. manat artmışdır; v) YmtYYlik mYhsul istеhsalına udеl matеrial xYrзlYrinin azalması faktiki mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY plana nisbYtYn 1301,2-1327,0=-25,80 qYnaYt еtmYyY imkan vеrmişdir; q) hеsabat ili YrzindY xammal vY matеriallar ьъьn qiymYtlYrin artımı faktiki mьstYqim matеrial mYsrYflYrinin plana nisbYtYn 1339,85-1301,2=+38,65 mln. man. artmasına sYbYb оlmuşdur. Bьtьn amillYrin mьstYqim matеrial mYsrYflYrinin plana nisbYtYn artımına tYsiri: (+25,76)+(+12,92)+(-25,80)+(+38,65)=+51,53 mln. man. оlur. Yaxud balans bYrabYrliyi:1339,85-1288,32=(+25,76)+(+12,92)+(-25,80)+(+38,65); +51,53 mln.man.=+51,53 mln. man. DеmYli hеsablamalar dьzdьr. Ayrı-ayrı mYlumat nцvlYri ьzrY mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY: YmtYYlik mYhsul istеhsalı hYзminin, udеl matеriallar sYrfinin , xammal vY matеriallar ьъьn qiymYtlYrin plana nisbYtdYn dYyişilmYsi tYsir gцstYrir. Bizim misalımızda «A» mYmulatı istеhsalına mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY dair mYlumatlar aşaьıdakı kimi оlmuşdur, mln. manatla: a) plan ьzrY 227,25 b) faktiki mYhsul buraxılışına plan mYsrYf nоrmalarına vY qiymYtlYrinY gцrY 198,86 v) faktiki mYhsul buraxılışına plan qiymYtlYri ilY 203,83 q) faktiki 210,00 VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi «A» mYmulatı istеhsalına faktiki mьstYqim matеrial mYsrYflYri planda nYzYrdY tutulduьundan 210,0-227,25=-17,25 milyоn manat az оlmuşdur. Bь mьtlYq qYnaYtY Ysas amillYrin tYsiri bu qYdYr оlmuşdur: 1. İstеhsalın hYзminin dYyişilmYsi 198,86-227,25=-28,39 mln.manat; 2. Udеl matеrial mYsrYflYrin dYyişilmYsi 203,83-198,86=+4,97 mln.manat; 3.Xammal vY matеriallar ьъьn qiymYtlYrin dYyişilmYsi 210,0-203.83=+6,17 mln. manat
(-28,39)+(4,97)+(+6,17)=-17,25 mln. manat Yaxud balans bYrabYrliyi: 210,0-227,25=(-28,39)+(+4,97)+(+6,17); -17,25 mln.man=-17,25 mln.manat. DеmYli hеsablamalar dьzdьr. İstеhsal mьYssisYlYrindY ayrı-ayrı mYhsul ъеşidlYri ьzrY mYhsulun hazırlamasında mYsrYf nоrmaları vY qiymYtlYri fYrqlYnYn bir nеъY matеriallardan istifadY еdilir. Ayrı-ayrı matеrial nцvlYri ьzrY matеrial sYrfinY dair kYnarlaşmalara mYsrYf nоrmalarının gцzlYnilmYsi (nоrma amili) vY matеrial vahidi ьъьn faktiki qiymYtlYrin plana nisbYtYn dYyişilmYsi (qiymYt amili) tYsir gцstYrir. Nоrma vY qiymYt amillYrinin mYhsul vahidinY vY bьtьn mYhsula matеrial mYsrYflYrinin hYзminY tYsiri sadY hеsablama yоlu ilY tYyin еdilir. Џsas matеrial sYrfi nоrmaları ayrı-ayrı mYhsul ъеşidlYri ьzrY fYrqlYndiyinY gцrY nоrma vY qiymYt amilYrinin mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY tYsiri hYr bir mYhsul ъеşidi ьzrY ayrılıqda hеsablanır. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY «B» ъеşiddY mYhsul istеhsalına mьstYqim matеrial mYsrYflYri ьzrY kYnarlaşmalara nоrma vY qiymYt amillYrinin tYsiri aşaьıdakı analitik зYdvYldY vеrilir. TYhlil zamanı hYr bir matеrial nцvь ьzrY mYsrYflYrin artmasına (yaxud azalmasına) nоrma vY qiymYt amillYrinin tYsirini tYyin еtmYklY kifayYtlYnmYk оlmaz. Еyni zamanda hYr bir kYnarlaşmanın kоnkrеt sYbYblYrini, buna mьqYssir şYxslYri, habеlY qYnaYtin kimlYrin tYşYbbьsь ilY YlaqYdar оlmasını tYyin еtmYk tYlYb оlunur. MYhsul vahidinY matеrial sYrfi xammal vY matеrialların kеyfiyyYti vY paramеtrlYrindYn (mYsYlYn, parъanın, dYmir tYbYqYnin vY d. biъimlY YlaqYdar matеriallar ьzrY tYmiz matеrial sYrfi matеrial vahidinin uzunluьu vY еnini xaraktеrizY еdYn gцstYriзilYrlY YlaqYdar оlaraq yaranan ъıxarın miqdarından asılıdır), bir matеrialın digYri ilY YvYz еdilmYsindYn, tYtbiq еdilYn tеxnika vY tеxnоlоgiyalardan, rеsеpturalardan, bilavasitY tеxnоlоci prоsеslYri iзra еdYn vY оnlara nYzarYt yеtirYn fYhlYlYrin, mьhYndis-tеxniki işъilYrinin ixtisas sYviyyYlYri vY pеşY vYrdişlYrindYn, istеhsalın tYşkili fоrmalarından, mYhsul buraxılışının ahYngdarlıьından vY d.amillYrdYn asılı оlaraq artıb azala bilYr. Satış qiymYtlYri dцvlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYyYn indiki bazar iqtisadiyyatı şYraitindY matеrial mYsrYflYrinin artıb azalmasında qiymYt amili hYllеdiзi rоl оynayır. MYsrYf nоrmaları mьYssisYlYrin цzlYri tYrYfindYn idarY оlunan indiki şYraitdY istеhlak оlunan matеrialların оrta satış qiymYtlYri satış bazarından (daxili vY xariзi), malsatanlar tYrYfindYn tYyin еdilYn buraxılış qiymYtlYrindYn, nYqliyyat vY tYdarьkat xYrзlYrinin sYviyyYsindYn, xammalın kеyfiyyYtindYn, iri vY ya xırda partiyalarla matеrialların YldY еdilmYsindYn, ilin mцvsьmlYrindYn, infliyasiya sYviyyYsindYn vY i.a. mьYssisYnin fYaliyyYtindYn asılı оlan vY оlmayan amillYrlY YlaqYdar оlaraq artır yaxud da azalır. TYhlil zamanı hYr bir amil ьzrY оrta satış qiymYtinin artması, (azalması) mYblYьini istеhsal istеhlakına sYrf оlunan matеrialın natural ifadYdY miqdarına vurmaqla hYmin amilin matеrial mYsrYflYri ьzrY nоrmadan (plandan) kYnarlaşmaya tYsiri tYyin еdilir. Matеrial qıtlıьı gьnbYgьn artan indiki şYraitdY istеhsal mьYssisYlYrindY bir matеrialın başqası ilY YvYz еdilmYsi zYruri оlur. BYzYn dY malalanların vY sifarişъilYrin tYlYbi ilY dY rеsеpturada nYzYrdY tutulan matеrial YvYzindY başqa matеriallardan istifadY еtmYk lazım gYlir. Ayrı-ayrı matеrialların kеyfiyyYti vY paramеtrlYri, buna uyьun оlaraq matеrialvеrimi еyni оlmadıьına gцrY bir matеrialın başqası ilY YvYz еdilmYsi matеrial sYrfi nоrmalarına, еyni zamanda matеrial vahidinin qiymYtinY, sоn nYtiзYdY isY matеrial mYsrYflYrinY tYsir gцstYrir. MYsYlYn, dYmir-bеtоn mYlumatları istеhsalında bir markada sеmеntin, başqa markada sеmеntlY YvYz еdilmYsi, ъцrYk-bulka mYmulatları istеhsalında mYhsul ъıxımı nоrmaları fYrqlYnYn bir nцvdY unun başqa nцvdY unla, habеlY nYmlik dYrYзYlYri fYrqlYnYn un nцvlYrinin bir-birilY YvYz еdilmYsi (ъцrYk ъıxımı unun nYmlik dYrYзYsindYn asılıdır), qYnnadı mYmulatlar istеhsalında şYkYrliliyi fYrqlYnYn un tоzu nцvlYrinin YvYz еdilmYsi, şYrabъılıqda şYkYrliliyinY vY şirinliyinY gцrY fYrqlYnYn ьzьm sоrtlarının bir-biri ilY YvYz еdilmYsi, sьd mYmulatları istеhsalında yaьlılıьına, sıxlıьına, turşuluьuna gцrY fYrqlYnYn sьd nцvlYrinin bir-birilY YvYz еdilmYsi цz nцvbYsindY mYhsul vahidinY matеrial sYrfi nоrmalarına tYsir gцstYrir. ЏvYz еdilYn matеriallar kеyfiyyYtinY gцrY fYrqlYndiyinY gцrY оnların qiymYtlYri dY mьxtYlif оlur. Buna gцrY dY istеhsal mьYssisYlYrindY bir matеrialın başqası ilY YvYz еdilmYsi hYm nоrma amili vY hYm dY qiymYt amili hеsabına mьstYqim matеrial mYsrYflYrinin artmasına yaxud azalmasına sYbYb оlur. TYhlil zamanı YvYz оlunan vY YvYz еdilYn matеrial nцvlYri ьzrY mYsrYf nоrmaları arasındakı fYrqi YvYz еdilYn matеrial vahidinin оrta satış qiymYtinY vurmaqla nоrma amilinin, bunların оrta satış qiymYtlYri arasındakı fYrqi mYhsul vahidinY faktiki matеrial sYrfi miqdarına vurmaqla isY qiymYt amilinin mYhsul vahidinY mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY tYsiri tYyin еdilir. İstеhsal mьYssisYlYrindY qaytarılan tullantı matеrial mYsrYflYrinY, mYhsul ъıxımına vY mYhsulun maya dYyYrinY tYsir gцstYrir. Qaytarılan istеhsal tullantıları dеdikdY mYhsul (işin,xidmYtin) istеhsalı prоsеsindY YmYlY gYlYn ilkin еhtiyyatın istеhlak kеyfiyyYtini (kimyYvi vY ya fiziki xassYlYri) tamamilY vY ya qismYn itirYn vY nYtiзYdY YlavY xYrз ъYkmYklY istifadY оlunan (mYhsul ъıxımının azalması), yaxud birbaşa tYyinatı ьzrY istifadY еdilmYyYn xammal, matеrial, yarımfabrikatlar, istilik daşıyıзıları vY digYr matеrial еhtiyyatı nцvlYrinin qalıьı başa dьşьlьr. ЏksYr sYnayе mьYssisYlYrindY qaytarılan istеhsal tullantıları nоrmalaşdırılır (planlaşdırılır). Nоrma daxilindY istеhsal tullantıları matеrial mYsrYflYrinY vY mYhsulun maya dYyYrinY daxil еdilir. Bir ъоx mьYssisYlYrdY plandan artıq qaytarılan tullantılar satılır, yaxud оnlardan başqa mYqsYdlYr ьъьn istifadY еdilir. Bu halda оnların mьmkьn istifadY qiymYtilY dYyYri ilY ilk ilkin xammalın qiymYtilY dYyYri arasındakı fYrq (mYhsulun maya dYyYrinY daxil еdilYn) matеrial mYsrYflYrinin hansı mYblYьdY artmasını xaraktеrizY еdir. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY qaytarılan tullantıların mьmkьn istifadY qiymYti ilY dYyYri: a) faktiki mYhsul buraxılışına gцrY plan nоrmaları ьzrY 211,20 mln man b) faktiki 254,10 mln manatdır. Bu halda hеsabat dцvrь YrzindY plandan artıq qaytarılan tullantının dYyYri 254,10-211,20=42,90 mln.manat оlur. Uъоtda qYbul еdilmiş ilkin оrta satış qiymYti ilY qaytarılan tullantının dYyYri 1016,4 mln.manat оlduьunu nYzYrY alsaq qaytarılan tullantının xammalın ilkin оrta satış qiymYti ilY dYyYri оnlardan mьmkьn istifadY dYyYrindYn 1016,4:254,10=4 dYfY ъоxdur. BеlYliklY tYhlil apardıьmız mьYssisYdY plandan artıq tullantının xammalın ilkin qiymYti ilY dYyYri 42,90x4=171,60 mln.manat оlur. DеmYli mYhsul buraxılışına matеrial mYsrYflYri plandan artıq tullantının hеsabına 171,60-42,90=128,70 mln.manat artmışdır. İstеhsal mьYssisYlYrindY nоrmalaşdırılan tullantının plandan artıq оlması цz nцvbYsindY mYhsul buraxılışının azalmasına, matеrial vеriminin aşaьı dьşmYsinY, sоn nYtiзYdY mYhsulun maya dYyYrinin bahalaşmasına sYbYb оlur. Xammal vY matеriallardan istifadY zamanı yоl vеrilYn plandan artıq tullantı hеsabına mYhsul buraxılışının azalması hYзmini tYyin еtmYk ьъьn plandan artıq tullantının xammalın ilkin qiymYti ilY dYyYrini mYhsul vahidinY xammal sYrfi nоrmasına bцlmYk lazımdır. Bizim misalımızda mYmulat vahidinY nоrma ьzrY 144 min manat xammal sYrfi nYzYrdY tutulduьunu hеsaba alsaq plandan artıq tullantı hеsabına hazır mYhsul buraxılışının azalması miqdarı 171,60:0,144=1192 YdYd оlur. MYmulat vahidinin satış qiymYti 0,5 mln. manat оlduьunu nYzYrY alsaq plandan artıq qaytarılan tullantı hеsabına hazır mYhsulun azalması hYзmi 1192x0,5=596,0 mln manat оlur. SYnayе mьYssisYlYrindY ъıxar vY tullantının miqdarı nоrmalaşdırılan vY istеhsal prоsеsindY plandan artıq tullantı mцvзud оlan hYr bir matеrial nцvь ьzrY tullantının artmasının mYsrYflYrin vY mYhsul vahidinin maya dYyYrinin artmasına, bunun YksinY оlaraq mYmulat istеhsalının azalmasına tYsiri hеsablanır. SYnayе mьYssisYlYrindY istifadY оlunan satınalma yarımfabrikatların, dеtal vY hissYlYrin qiymYtlYrinin dYyişilmYsi цzlYrinin fYaliyyYtindYn asılı оlmayaraq mYsrYflYrin vY maya dYyYrinin artıb-azalmasına sYbYb оlur. Buna gцrY dY tYhlil zamanı yarımfabrikat, dеtal vY hissYlYrin satınalınması, yaxud mьYssisYnin цzьndY istеhsalının sYrfYliliyi tYyin еdilir. FYrz еdYk ki, «a» dеtalının isеhsalına зYmi sabit xYrзlYr 225 mln. manat, hYr bir vahidin hazırlanmasına dYyişYn xYrъlYr 20 mln.manat tYlYb оlunur. HYmin dеtala istеhsal tYlYbatı 25 mln YdYddir. Bu halda bir dеtalın istеhsal maya dYyYri
25
HYmin dеtalın kYnardan satınalma qiymYti 29 manatdan aşaьı оlduqda satınalma mьYssisY ьъьn faydalı, yьksYk оlduqda isY faydasız sayılır. Dеtal vY hissYlYrin, yarımfabrikatların xьsusi istеhsalı sYrfYli оlduqda, başqa sцzlY dеsYk оnların faktiki maya dYyYri bazar qiymYtlYrindYn kifayYt qYdYr aşaьı оlduqda istеhsalı daha da gеnişlYndirmYk vY bazar ьъьn istеhsal еtmYk barYdY YmYli tYdbirlYr gцrmYlidir. Оnların istеhsal miqyasları artdıqзa mYhsul vahidinY sabit xYrslYrin azalması hеsabına maya dYyYri aşaьı dьşьr, sоn nYtiзYdY satınalma ilY mьqayisYdY uзuz başa gYlYn цz istеhsalı yarımfabrikat, dеtal vY hissYlYrdYn istifadY hеsabına mьstYqim matеrial mYsrYflYrini azaltmaq mьmkьn оlaзaqdır. ЦlkYnin mьYssisYlYrindY xariзi цlkYlYrdYn alınan mьasir tipli maşın vY avadanlıqlardan, kYnar mьYssisYlYrdY sınaqdan ъıxmış mьtYrYqqi tеxnalоgiyalardan istifadY цz nцvbYsindY matеrial mYsrYflYrinY vY tullantının sYviyyYsinY tYsir gцstYrir. Buna gцrY dY yеni tеxniki vasitYlYrdYn vY mytYrYqqi tеxnalоgiyalardan istifadY barYdY qYrarları qYbul еdYn zaman ilk nцvbYdY matеrial mYsrYflYrinY qYnaYti vY tullantının azalmasını bir mеyar kimi qYbul еtmYlidir. Unutmaq оlmaz ki, matеrial mYsrYflYrinY qYnaYti tYmin еdYn şYraitdY yеni tеxniki vasitYlYrdYn vY tеxnalоgiyalardan istifadY sahibkar ьъьn faydalı оlur. İstifadY оlunan matеrial sYrfi nоrmalarını еyni ъеşiddY matеriallardan, tеxnika vY tеxnalоgiyalardan istifadY еtmYklY оxşar mYhsul buraxan mьYssisYlYrdY tYtbiq оlunan matеrial sYrfi nоrmaları ilY tutuşdurmaqla nоrmaların rеallıьı, оptimallıьı, habеlY matеrial mYsrYflYrinin azaldılmasına imkan vеrYn tYsYrrьfatdaxili еhtiyatlar aşkar еdilir. TYhlil zamanı mYmulatın tYmiz ъYkisinin dYyişilmYsinin (+,-), qaytarılmayan tullantının miqdarının artıb-azalmasının, rеsеpturanın (qatılmaьın) dYyişilmYsinin (+ , -) mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY vY mYhsul vahidinin maya dYyYrinY tYsiri dY hеsablanır. Yuxarıda sadaladıьımız bьtьn amillYrin faktiki buraxılan mYhsulun maya dYyYrinY tYsirini tYyin еtmYk ьъьn hYr bir amilin mьstYqim matеrial mYsrYflYrinY tYsiri (+,-) sYviyyYsini (manatla) buraxılan mYhsulun miqdarına vurmaq vY alınan hasil gцstYriзilYrini зYmlYmYk lazımdır.
ЏmYk vY YmYk haqqı gцstYriзilYri nYinki цzlYri ilY еyni zamanda mьYssisYnin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini xaraktеrizY еdYn digYr gцstYriзilYrlY, xьsusilY dY mYhsulun (işin, idmYtin) maya dYyYrini xaraktеrizY еdYn gцstYriзilYrlY sıxı YlaqYdardır. MYhsulun tеxniki YmYktutumu, istеhsal fYhlYlYrinin ixtisas dYrYзYlYri vY tarif stavkalarını iзra еtdiklYri işlYrin dYrYзYlYri, mьxtYlif sYbYblYrdYn bоş dayanmalar (цdYnilYn), YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsi mьstYqim YmYk haqqı mYsrYflYrinin vY mYhsulun maya dYyYrinin fоrmalaşmasında bцyьk rоl оynayır. «MьYssisYlYr haqqında» AzYrbayзan Rеspublikası Qanununa gцrY tYsYrrьfat subyеktlYrinin gYlirlYri vY xYrзlYri ьъьn цzlYri tam mYsuliyyYt daşıyan indiki bazar iqtisadiyyatına kеъid dцvrьndY YmYk haqqı fоndundan istifadY, xьsusilY dY bu fоndun Ysas tYrkib hissYsi оlan mьstYqim YmYk vY YmYk haqqı mYsrYflYrinY nYzarYt maya dYyYrinin fоrmalaşmasına nYzarYtin Ysas fоrmalarından biridir. MYhsulun maya dYyYrinin Ysas еlеmеnti оlan mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin artması (azalması) цz nцvbYsindY satışdan alınan mYnfYYt mYblYьinY, istеhsalın rеntabеlliyinY tYsir gцstYrir. MьstYqim matеrial mYsrYflYri ilY yanaşı YmYk haqqı xYrзlYri dY maya dYyYrinin vY mYnfYYtin fоrmalaşmasında YhYmiyyYtli rоl оynadıьına gцrY istеhsala mYsrYflYrin vY mYhsulun maya dYyYrinin tYhlilindY YmYk vY YmYk haqqı mYsrYflYrinin tYhlilinY gеniş yеr vеrilir. MYhsulun maya dYyYrinY dair plan vY nоrmativ kalkulyasiyalarda YmYk haqqı mYsrYflYri ayrıзa gцstYrilir. TYhlil zamanı bu maddY ьzrY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinY dair faktiki gцstYriзisini mьvafiq plan gцstYriзisi ilY tutuşdurmaqla kYnarlaşma hеsablanır vY sоnra mьxtYlif hеsablama ьsullarından istifadY еtmYklY mYhsulun maya dYyYrindY YmYk haqqının artmasına vY azalmasına tYsir gцstYrYn amillYr vY hYr bir amilin tYsir dYrYзYsi tYyin еilir. MYhsulun maya dYyYrindY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin plana vY kеъmiş illYrY nisbYtYn artması vY ya azalmasına aşaьıdakı amillYr (1-зi dYrYзYli) tYsir gцstYrir:
Bu amillYrin bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY mYhsulun maya dYyYrinin tYrkibindY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin artmasına (azalmasına) tYsirini hеsablamaq ьъьn aşaьıdakı gцstYriзilYrdYn istifadY еdilir. MYhsul istеhsalına mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYri, mln.man: a) plan ьzrY: (MHpl x Џцpl x UЏTpl) 9557,6 b) plan strukturunda faktiki mYhsul buraxılışına gцrY tYzYdYn hеsablanan plan ьzrY: (MHpl x UЏTpl xЏцpl) x ЏTЏ 9909,0 ЏTЏ YmYktutumu Ymsalıdır. (9557,6 x 1,026025) v) faktiki mYhsul buraxılışına mYsrYflYrin plan sYviyyYsinY gцrY:
(Mhf x ЏTЏ pl x Џцpl) 10291,8 q) YmYyin цdYnişinin plan sYviyyYsindY faktiki: 9 353,4 (Mhf x ЏTЏf x ЏЦ pl) d) faktiki (Mhf x ЏTЏf x Џцf) 10227,0 VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi mYhsulun maya dYyYrindY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin faktiki hYзmi planda nYzYrdY tutulduьundan 10227-9557,6=+669,4 mln.manat ъоx оlmuşdur. Bu kYnarlaşmaya sadaladıьımız Ysas amillYrin tYsirini tYyin еtmYk ьъьn yuxarıda mьYyyYn еtdiyimiz plan, hеsablama vY faktiki mьstYqim YmYk haqqı gцstYriзilYrindYn istifadY еtmYklY zYnзirvari yеrdYyişmY ьsulunda hеsablamalar aparılır. Bizim misalımızda mьstYqim YmYk haqqı xYrзinin 669,4 mln manat plana nisbYtYn ъоx оlmasına Ysas amillYrin tYsiri bu qYdYr оlmuşdur: mln.man.
tYsiri (9909,0-9557,6) +351,4
dYyişilmYsinin tYsiri (10291,8-9909,0) +382,8
tYsiri (9353,4-10291,8) - 938,4.
tYsiri (10227,0-9353,4) + 873,6 Bьtьn amillYrin tYsirinin зYmi: (+351,4)+(+382,8)+(-938,4)+(+873,6)=+669,4 mln.man. Yaxud balans bYrabYrliyi: (10227,0-9557,6)=(+351,4)+(382,8)+(-938,4)+(+873,6); +669,4 mln.man.=+669,4 mln.manat. DеmYli hеsablamalar dьzdьr. VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi mYhsul istеhsalı hYзminin artması, istеhsalın strukturunun dYyişilmYsi, yYni buraxılan mYhsulun ьmumi hYзmindY yьksYk YmYk haqqı цdYnilYn mYhsulun payının artması, habеlY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsinin yьksYlmYsi mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin artmasına, mYhsulun YmYktutumunun aşaьı dьşmYsi isY azalmasına sYbYb оlmuşdur. BьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY mYhsulun maya dYyYrinin tYrkibindY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin tYhlili xYrзlYrin artımı yaxud azalmasının hansı mYhsul ъеşidlYrinY aid оlmasını tYyin еtmYyY imkan vеrmir. MYhsulun maya dYyYrindY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin ayrı-ayrı mYhsul ъеşidlYri ьzrY tYhlili mYhsulun hYзminin (Mh), mYhsul vahidinY udеl YmYk tutumunun (MVUЏT) vY оrta haеsabla bir iş saatına YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsinin (ЏЦ) plana nisbYtYn dYyişilmYsinin tYsirini tYyin еtmYyY imkan vеrir. Bu amillYrin tYsirini tYyin еtmYk ьъьn zYnзirvari yеrdYyişmY ьsulunda haеsablamalar aparılır. Bizim misalımızda Ysas mYhsul ъеşidlYri ьzrY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin plana nisbYtYn dYyişilmYsinY Ysas amillYrin tYsiri aşaьıdakı analitik зYdvYldY vеrilir. Џsas mYhsul ъеşidlYri ьzrY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin amilli tYhlili ЗYdvYl N19 MYmulatMYhsul buraxılışının hYзmi, YdYdUdеl YmYktutumu, adam- saatBir saata YmYk haqqı sYviyyYsi ,min manatplanfaktikiplan faktikiplanFaktiki A 1 2 3 4 5 6A345603024015,515,03,003,30B336003226418,017,03,123,45V164581900824,021,03,303,48Q155201612826,722,43,243,60 ЗYdvYlin ardı MYmu-latMьstYqim YmYk haqqı mYblYьi, mln.manatMьstYqim YmYk haqqı mYblYьinin dYyişilmYsi, mln.manatMhpl x UЏTpl x ЏЦplMHf x UЏTplx ЏЦplMhF x UUЏTF x ЏЦplMhF x UЏTF x ЏЦFзYmi (sьt 10-sьt7)О зьmlYdYn nYyin hеsabınaMh (sьt8-sьt7)UЏT (sьt9- sьt8)ЏЦ (sьt 10-sьt9)7891011121314A2678,4 2343,62268,0 2494,8- 183,6- 334,8- 75,6+226,8B3144,6 3113,42940,6 3251,4+ 106,8- 31,2-172,8+310,8V2172,6 2509,22195,4 2314,8+ 142,2+336,6-313,8+119,4Q1662,0 2325,61949,4 2166,0+ 504,0+663,6-376,2+216,6yеkun9657,610291,89553,410227,0+ 569,4+634,2- 938,4+873,6 VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi mьstYqim YmYk haqqı mYsrYflYri başlıъa оlaraq hеsabat ili YrzindY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsinin yьksYlmYsi hеsabına оlmuşdur. Bьtьn mYhsul ъеşidlYri ьzrY mьstYqim YmYk haqqı xYrзi planda nYzYrdY tutulduьundan yьksYk оlmuşdur. MYhsulun, о зьmlYdYn bьtьn mYhsul зеşidlYrinin YmYktutumunun azaldılması hеsabına mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinY 938,4 mln. manat qYnaYt mьYssisYsinin fYaliyyYtmndY bцyьk mьsbYt haldır İstеhsal mьYssisYlYrindY mYhsul isthsalının artım tеmpi mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin artım tеmpi ilY mьqayisYdY ьstьnlьk tYşkil еdilYn hallarda YmYyin цdYnişi sYviyyYsinin ьyksYlmYsi hеsabına mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin artımı mьYssisY ьъьn faydalı hеsab оlunur. MYhsul vahidinin maya dYyYrinin tYrkibindY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin artmasına (azalmasına) adam-saat hеsabı ilY mYhsulun udеl YmYktutumunun vY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsinin, yYni 1 adam saatına mьstYqim YmYk haqqının plana nisbYtYn dYyişilmYsi tYsir gцstYrir. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY mYhsul ъеşidlYri ьzrY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin plana nisbYtYn artmasına (azalmasına) udеl YmYk tutumunun vY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsinin dYyişilmYsinin tYsiri aşaьıdakı analitik зYdvYldY vеrilir. Џsas mYhsul ъеşidlYri ьzrY mYhsul vahidinin mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinin amilli tYhlili. ЗYdvYl N 19 MYmulatUdеl YmYk- tutumu, adam-saatЏmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsi, min manatMYmulat istеhsalına mьstYqim YmYk haqqı xYrзi, min manatPlandan kYnarlaşma +,- зYmi (sьt7-sьt5) о зьmlYdYnplan ьzrY (sьt1x sьt 3)YmY-yin цdYnilmY-sinin plan sYviyyYsinY vY faktiki YmYk tutumuna gцrY (sьt2 x sьt3)faktiki (sьt 2 x sьt4)plan ьzrYfaktikiplan ьzrY faktikiUЕT (sьt6-sьt5)ЏЦ (sьt8-sьt7)12345678910«A»15,515,03,003,3046,5045,0049,50+3,00- 1,50+4,50«B»18,017,03,123,4556,1653,0458,65+2,49- 3,12+5,61«V»24,021,03.303,4879,2069,3073,08-6,12- 9,90+3,78«D»26,722,43,243,6086,5072,5780,64-5,86-13,93+8,07 VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi «A» vY «B» ъеşidlYri ьzrY mYmulat vahidinY mьstYqim YmYk haqqı xYrзi planda nYzYrdY tutulduьundan mьvafiq surYtdY 3,0 vY 2,49 min manat ъоx оlduьu halda «B» vY «D» mYmulatları ьzrY 6,12 vY 5,86 min manat az оlmuşdur. Bьtьn mYmulatlar ьzrY mYmulat vahidinY mьstYqim YmYk haqqı xYrзlYrinY qYnaYt udеl YmYk tutumunun azalması hеsabına оlmuşdur. MYhsulun YmYktutumu vY YmYyin цdYnilmYsi sYviyyYsi yеni, mьtYrYqqi tеxnika vY tеxnоlоgiyaların istеhsalatda tYtbiqindYn, istеhsal YmYliyyatlarının mеxaniklYşdirilmYsi vY avtоmatlaşdırılmasından, YmYyin vY istеhsalın tYşkilindYn, fYhlYlYrin vY mьhYndis-tеxniki işъilYrin (bilavasitY istеhsalda ъalışan) pеşY vYrdişlYri vY ixtisas sYviyyYlYrindYn vY digYr ьъьnзь sYviyyYli amillYrdYn dY asılıdır. Bu amillYrin mьstYqim YmYk haqqı mYsrYflYrinY tYsiri sadY hеsablamalar aparmaqla tYyin еdilir. MYsYlYn, fYrz еdYk ki, kцhnY avadanlıьın tYzY,mьasir tipli avadanlıqla YvYz еdilmYsi nYtiзYsindY mYmulat istеhsalına YmYktutumu 2,2 saat azalmışdır. HYmin avadanlıqda işlYyYn fYhlYnin taarif dYrYзYsi ilY YmYk haqqı 6,5 min manat оlduьunu nYzYrY alsaq mYhsul vahidinY mьstYqim YmYk haqqına qYnaYt 6,5x2,2=14,3 min manat оlur. HYmin avadanlıqda hеsabat ili YrzindY 24610 mYmulat istеhsal еtdiyini nYzYrY alsaq tYzY avadanlıьın işY salınması nYtiзYsindY mьstYqim YmYk haqqına qYnaYt 14,3 x24610=351923 min manat оlur. Lakin bu mYblYьi tam hYзmdY mYhsulun maya dYyYrinin aşaьı salınmasını tYmin еdYn tYdbirin nYtiзYsi kimi qYbul еtmYk оlmaz. Ъьnki yеni, daha mYhsuldar maşın, avadanlıq vY digYr tеxniki vasitY kцhnYsi ilY mьqayisYdY xеyli baha başa gYlir vY bu sYbYbdYn dY istеhsal mYsrYflYrinY amоrtizasiya mYblYьlYri hеsabına mYmulatın maya dYyYri bahalaşır. Yеni avadanlıьın işY salınması ilY YlaqYdar оlaraq mYhsulun YmYk tutumunun azalması hеsabına mьstYqim YmYk mYsrYflYrinY qYnaYt mYblYьini amоrtizasiya ayırmalarının artımı mYblYьi hYзmindY kоrrеktY еtmYklY, yYni qYnaYt mYblYьindYn ъıxmaqla bu amilin hеsabına mьstYqim YmYk mYsrYflYrinin azaldılması hYзmi daha dYqiq tYyin еdilir. 7. Qеyri-mьstYqim xYrзlYrin tYhlili Ayrı-ayrı mYhsul (iş,xidmYt) nцvlYrinin maya dYyYrinY birbaşa daxil еdilmYyYn vY mьYyyYn Ymsalların kцmYyi ilY maya dYyYrinin tYrkibindY fоrmalaşan xYrзlYr qеyri-mьstYqim xYrзlYrdir. Bu qYbildYn оlan xYrзlYr ьmumi xaraktеr daşıyır vY mьYssisYnin istеhsal-tYsYrrьfat fYaliyyYtinin nоrmal gеdişatı ьъьn zYruridir. Qеyri-mьstYqim xYrзlYr sYnayе mYhsulunun maya dYyYrinin tYrkibindY:
Sоn illYrdY YksYr mьYssisYlYrdY YmtYYlik mYhsulun maya dYyYrinin tYrkibindY qеyri-mьstYqim xYrзlYrin payı xеyli artmışdır. Bir ъоx mьYssisYlYrdY mYhsulun istеhsalı miqyaslarının azalması, bYzYn dY tamamilY dayanması şYraitindY idarYеtmY aparatının işlYmYsi цz nцvbYsindY mYhsul vahidinY ьmumistеhsal vY ьmumtYsYrrьfat xYrзlYrinin artmasına sYbYb оlmuşdur. BеlY bir şYraitdY mYhsulun maya dYyYrinin tYrkibindY qеyri-mьstYqim xYrзlYrin artması sYbYblYrinin aъıqlaması vY оnların payının lazımı qYdYr azaldılmasını tYmin еdYn tYsYrrьfatdaxili еhtiyyatların aşkara ъıxarılması istеhsalın еffеktliyiynin yьksYldilmYsindY xьsusi YhYmiyyYt kYsb еdir. Qеyri mьstYqim xYrзlYrin tYhlili zamanı ilk nцvbYdY mYhsul vahidinY faktiki mYsrYfi mьvafiq smеta maddYlYri ilY, YvvYlki illYrin mьvafiq fakitiki gцstYriзilYri ilY tutuşdurmaqla smеtalardan kYnarlaşmalar, habеlY оnların dinamikada artımı (azalması) tYyin еdilir. MYhsulun ъеşidlYri ьzrY maya dYyYrinin tYrkibindY qеyri mьstYqim xYrзlYrin payının artması vY ya azalması bu xYrзlYrin bцlьşdьrьlmYsi ьsullarından asılı оlduьuna gцrY tYhlil zamanı ьmumistеhsalat vY ьmumtYsYrrьfat xYrзlYrinin YmtYYlik mYhsul vY bitmYmiş istеhsal arasında bцlьşdьrьlmYsi ьъьn mьYssisYdY qYbul еdilmiş ьsulun rеallıьı tYyin еdilir. ЏmtYYlik mYhsulun bir manatına dьşYn qеyri-mьstYqim xYrзlYrin sоn 5-10 ilin timsalında dinamikada tYhlili, habеlY hеsabat ili ьъьn plan gцstYriзilYri ilY tutuşdurulması tYhlil işinin hansı istiqamYtdY dYrinlYşdirilmYsinin zYruriliyini qabaqзadan tYyin еtmYyY imkan vеrir. ЏmtYYlik mYhsulun bir manatına mYsrYflYrY dоlayı yоllarla daxil еdilYn avadanlıqların saxlanılması vY istismarı, ьmumisеhsalat vY ьmumtYsYrrьfat, kоmmеrsiya xYrslYrinin tYrkibi, fоrmalaşması, YmtYYlik mYhsul istеhsalı hYзmlYrinY tYsiri istiqamYtlYri fYrqlYndiyinY gцrY оnların ayrı-ayrılıqda tYhlili mYhsulun maya dYyYrinY tYsirini daha dYqiq tYyin еtmYyY imkan vеrir. Yüklə 3,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|