Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

зеşidiİstеhsalın hYcmi, YdYdUdеl YmYktutu­mu, adam-saatMYhsul buraxılışına YmYk mYsrYflYri,

adam-saatplan ьzrYfaktikiplan ьzrY faktiki plan ьzrY

1. 
   (sьt1 x sьt3)faktiki mYhsula plan ьzrY (sьt 2 x sьt 3)faktikiA 1234567«A»26400288558,46,2221760242382178901«B»282002915810,59,1296100306159265338«C»245003012012,610,4308700379512313248Yеkunu 791008743310,48,7826560928053757487+101493-69073
   

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi bьtьn зеşidlYr ьzrY buraxılan mYhsulun faktiki YmYktutumu planda nYzYrdY tutulduьundan 757487-826560=-69073 adam-saat, yaxud % azalmışdır. Lakin bunu dYqiq gцstYrici kimi qYbul еtmYk оlmaz. Зьnki mYhsul istеhsalının faktiki hYcmi planda nYzYrdY tutulduьundan 87433-79100=8333, yaxud 8333 x 100:79100=10,5% зоx оlmuş­dur. Buna gцrY dY mYhsul istеhsalının faktiki hYcminY gцrY YmYk mYsrYflYrinin plana nisbYtYn artmasının dYqiq miqdarı 928053-826560=+101493 adam-saat оlur. Udеl YmYktutumunun aşaьı dьşmYsi hеsabına faktiki mYhsul istеhsalına YmYk sYrfi 757487-928053=-170566 adam-saat azalmışdır.

MYhsulun YmYktutumunun azalması ayrı-ayrı mYhsul зеşidlYri ьzrY YmYktu­tu­munun vY mYhsul buraxılışının strukturunun dYyişilmYsi hеsabına оla bilYr. Bu amillYrin YmYktutumunun оrta sYviyyYsinY tYsiri zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunda hеsablamalar aparmaqla tYyin еdilir.

MYhsulun оrta YmYktutumu bu qYdYr оlmuşdur:

1. 
   Plan ьzrY adam-saat;
   
2. 
   Hеsablama (şYrti) adam-saat;
   
3. 
   Faktiki adam-saat
   

Bьtьn mYhsulun faktiki оrta YmYktutumu planla mьqayisYdY 8,7-10,4=-1,7 adam-saat azalmışdır. Bu kYnarlaşmaya Ysas iki amilin tYsiri bu qYdYr оlmuşdur:

1. Ayrı-ayrı mYlumatların YmYktutumunun plana nisbYtYn aşaьı dьşmYsi YmYktutumunun 9,6-10,4=-0,8 adam-saat azalmasını tYmin еtmişdir.

2. MYhsul buraxılışının strukturunda YmYlY gYlYn dYyişiklik hеsabına YmYktutumu 8,7-9,6=-0,9 adam-saat aşaьı dьşmьşdьr. İki amilin tYsirinin cYmi (-0,8)+(-0,9)=-1,7 adam-saat оlur. Yaxud balans bYrabYrliyi 8,7-10,4=(-0,8)+(-0,9); -1,7adam-saat=-1,7 adam-saat. DеmYli hеsablamalar dьzdьr.

Bazar rYqabYti şYraitindY yеni mYhsul зеşidlYrinin mYnimsYnilmYsini, bura­xı­lan mYhsul зеşidlYrin kеyfiyyYtinin yьksYldilmYsi, xarici gцrьnьşьnьn yaxşı­laşdırılması hazır mYhsulun daha tеz, hYm dY baha qiymYtlYrlY rеal­laşdırılması ьзьn zYruri şYrtdir. Bir qayda оlaraq yеni mYhsul зеşidlYrinin mYnim­sYnilmYsi vY mYhsulun kеyfiyyYtinin yьksYldilmYsi canlı YmYk mYsrYflYrinin vY YmYk haqqı xYrclYrinin artması ilY mьşahidY оlunur. Yеni mYnimsYnilYn mYhsul зеşidlYri ьzrY YmYktutumunun ilk anlarda artması vY sоnralar tYd­ricYn aşaьı dьşmYsi tYbii hal hеsab оlunur. Lakin bazar rYqabYti mьYs­sisYdY buraxılan mYhsulun kеyfiyyYtinin yьksYldilmYsini, davamlılıьının artı­rılmasını, rYqabYt qabiliyyYtinin зоxaldıl­ması­nı tYlYb еdir. Bu prоblеmlYrin hYlli ilY YlaqYdar оlaraq YmYk mYsrYflYri vY YmYk haqqı xYrclYrinin artımı цz nцvbYsindY mYhsulun YmYktutumunun yьksYlmYsi ilY mьşahidY оlunur. Зьnki, mYhsulun kеyfiyyYtinin yьksYldilmYsi, mоdеrnlYşdiril­mYsi, davam­lılı­ьının artırılması YlavY YmYk vY YmYk haqqı mYsrYflYrini tYlYb еdir. Yеni зе­şiddY mYhsullar bazarlarda baha qiymYtlYrlY satıldıьına gцrY bеlY mYhsul зеşidlYri ьzrY istеhsalın gеnişlYndirilmYsi mьYssisY ьзьn faydalı оlur. MYh­sulun mоdеrnlYşdirilmYsi, kеyfiyyYtinin yaxşılaşdırılması ilY YlaqYdar оlaraq YmYk vY YmYk haqqı mYsrYflYrinin artım tеmpi ilY mьqayisYdY satış qiy­mY­tinin ьstьn artım tеmpi tYmin оlunan hallarda mYhsulun YmYktutumunun artımı faydalı sayılır. Lakin yьksYk kеyfiyyYtli mоdеrnlYşdirilmiş mYhsulun kеyfiyyYtinin yьk­sYl­dilmYsi mYqsYdi ilY зYtin еmal оlunan matеriallardan istifadY, YlavY tеxnоlоъi YmYliyyatların (işlYrin) gцrьlmYsi dY mYhsulun YmYktutumunun artmasına sYbYb оlur.

MYsYlYn, fYrz еdYk ki, mYhsulun kеyfiyyYtinin yьksYldilmYsi vY mо­dеrn­­lYş­dirilmYsi ilY YlaqYdar оlaraq baha vY зYtin еmal оlunan matе­riallardan istifadY, yьksYk ixtisaslı fYhlYlYrin işY cYlb еdilmYsi ilY YlaqYdar оlaraq matеrial mYsrYflYri 15,0%, YmYk mYsrYflYri 12%, YmYk haqqı mYs­rYflYri daha зоx 14,8%, sair mYsrYflYr 1,4% artan halda hazır mYhsulun bazar qiymYti 41,4% artmışdır.

Bu halda rеallaşdırılan mYhsulun tam maya dYyYri 31,2% (15,0+14,8+1,4) artan şYraitdY satış qiymYtinin 41,4% artımı, mYhsul va­hidinY mYnfYYtin 10,2% (41,4-31,2) ьstьn artımı YmYktutumunun, yYni mYh­sul vahidinY YmYk sYrfinin 12% yьksYlmYsinin еffеktliyini xaraktеrizY еdir. Başqa sцzlY dеsYk, satışın hYcminin artması, daha yьksYk qiymYtlYr hе­sabına YldY еdilYn naьdı qazanc (yеni зеşiddY vY yьksYk kеyfiyyYtlY ha­zır mYhsul nisyY satılmır) mYmulatın YmYk tutumunun artması ilY YlaqYdar YlavY xYrclYri ьstYlYyir. Buna gцrY dY tYhlil zamanı mYhsulun YmYktutumu vY kеyfiyyYtini, maya dYyYri, satışın hYcmi vY mYnfYYt gцstYricilYrini qarşılıqlı YlaqYli surYtdY цyrYnmYk tYlYb оlunur.

ЏmYktutumu istеhsal fYhlYlYri tYrYfindYn hasilat nоrmalarının yеrinY yеti­ril­mYsindYn dY asılıdır. Bu sYbYbdYn dY YmYktutumu ьzrY planın yеrinY yеtiril­mYsini hYrtYrYfli, dYqiq qiymYtlYndirmYk vY YmYk mYhsuldarlıьının artırılmasını, fYhlYlYrin ixtisar еdilmYsini tYmin еdYn tYsYrrьfatdaxili еhti­yatları aşkara зıxart­maq ьзьn gцtьrY YmYk haqqı alan fYhlYlYr tYrYfindYn hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsini tYhlil еdilir. Bizim misalımızda hеsabat ilindY hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsini xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr aşaьıdakı 8 saylı analitik cYdvYldY vеrilir.

• CYdvYl 8

GцtьrY YmYk haqqı alan fYhlYlYr tYrYfindYn hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsi

1. 
   Hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsi, %-lYОrta faizGцtьrY YmYk haqqı alan fYhlYlYrin sayıYеkuna nisbYtYn faizlY80-90-dYk851404,591-100-dYk952578,3101-110-dYk10581726,5111-120-dYk11574624,2121-130-dYk12560719,7131-140-dYk13532610,6141-150-dYk1451916,23084100,0VеrilYn mYlumatlardan istifadY еtmYklY gцtьrY YmYk haqqı alan bьtьn istеhsal fYhlYlYri tYrYfindYn hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsinY dair оrta sYviyyY (HN_yy) tYyin еdilir. Bizim misalımızda bu gцstYrici:
   

HN_yy=

= % оlur.

MьYssisYnin hеsabat ili ьзьn iqtisadi vY sоsial inkişafı planında gцtьrY YmYk haqqı alan bьtьn fYhlYlYr tYrYfindYn hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsi 108% nYzYrdY tutulmuşdur. ЏmYktutumunun azaldılması ьzrY planın artıqlaması ilY yеrinY yеtirilmYsi hеsabına gцtьrY YmYk haqqı alan fYhlYlYrin YmYk mYhsuldarlıьı ьzrY plan tapşırıьını (115,26-108) x 100:108=+6,72% yьk artıqlaması ilY yеrinY yеtirY bilmişdir.

Bu nailiyyYtlYrlY yanaşı 397 (140+257) fYhlY hasilat nоrmalarına dair planı yеrinY yеtirY bilmYmişdir.

817+746=1563 fYhlY, yaxud bьtьn fYhlYlYrin 1563 x 100:3084 =50,68%-i hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsi sYviyyYsinY dair оrta gцstYriciyY nail оla bilmYmişdir. BеlY bir şYraitdY hYmin fYhlYlYrin iş yеrlYrindY hasilat nоrmalarının rеallıьını, tеxniki kеyfiyyYtini vY tеxniki cYhYtdYn Ysaslandırılmış hasilat nоrmalarının fYhlYlYr tYrYfindYn yеrinY yеtirilmYsi ьзьn Ylvеrişli şYraitin yaradılmasını Ytraflı tYhlil еtmYk lazımdır.

Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY istеhsalın vY YmYyin tYşkili fоrmalarının tYkmillYşdirilmYsi YlavY vYsait qоymadan YmYk vY YmYk haqqı mYsrYflYrinY qYnaYtin, YmYktutumunun azaldılması vY YmYk mYhsuldarlıьının yьksYldil­mY­si­nin Yn sYrfYli ьsuludur. Buna gцrY dY tYhlil zamanı YmYyin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsi nYticYsindY YmYk mYsrYflYrinY mьtlYq qYnaYt, YmYk mYsrYf-lYrinin aşaьı salınması dYrYcYsi, habеlY YmYk mYhsuldarlıьının artımı gцstYricilYri hеsablanır vY qiymYtlYndirilir. Sadaladıьımız gцstYricilYr aşaьıdakı dьsturlardan istifadY еtmYklY tYyin еdilir:

1. 
   ЏmYk mYsrYflYrinY mьtlYq qYnaYt (adam-gьn vY ya adam-saat hеsabı ilY) bu dьsturla mьYyyYn еdilir:
   

Е_t=(t_Y-t_h)N;

1. 
   ЏmYk mYsrYflYrinin aşaьı salınması dYrYcYsini hеsablamaq ьзьn aşaьıdakı dьsturdan istifadY еdilir:
   

At=

1. 
   ЏmYyin tYşkilinin nYticYsindY YmYk mYhsuldarlıьının artımı aşaьıdakı dьsturdan istifadY еtmYklY hеsablanır:
   

Џ_t=

Burada: Е_t-tYhlilin YhatY еtdiyi dцvr YrzindY (adYtYn 1 il) YmYk mYsrYflYrinY mьtlYq qYnaYti (adam-gьn vY ya adam-saat hеsabı ilY);

A_t-YmYyin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsi nYticYsindY YmYk mYs­rYf­-

lYri­nin aşaьı salınması dYrYcYsini;

Џ_t-YmYyin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsi nYticYsindY YmYk mYhsul­-

dar­lıьının artımını;

t_Y-Ysas dцvrdY, yYni tYkmillYşdirmYyY qYdYrki YmYk prоsеsinin

yеrinY yеtirilmYsinY adam-gьn, (adam-saat) hеsabı ilY YmYk

sYrfini;

t_h-hеsabat dцvrьndY, yYni tYkmillYşdirmYdYn sоnrakı dцvrdY

YmYk prоsеsinin yеrinY yеtirilmYsinY adam-gьn (adam-saat)

hеsabı ilY YmYk sYrfini;

N-bьtцvlьkdY mьYssisY vY ya оnun ayrı-ayrı sеxlYri vY tYsYrrьfat

vahidlYri ьzrY prоsеsin yеrinY yеtirilmYsi hallarının sayını gцstYrir.

ЏmYyin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsi nYticYsindY YmYk mYsrYflYrinY vY YmYk haqqı xYrclYrinY qYnaYt цz nцvbYsindY mYhsulun maya dYyYrinin aşaьı dьş­mYsinY tYsir gцstYrir. Bu tYsir aşaьıdakı dьsturdan istifadY еtmYklY hеsablanır:

M_a=

Burada: M_a-YmYyin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsi nYticYsindY mYhsul

va­hidi maya dYyYrinin YmYk haqqı xYrclYrinY qYnaYt hеsabına

azalması faizini;

M_Y-tYkmillYşdirmYkdYn YvvYlki dцvrdY maya dYyYrinin tYrkibindY

YmYk haqqı xYrclYrinin xьsusi зYkisini (faizlY);

M_n-tYkmillYşdirmYdYn sоnrakı dцvrdY mYhsulun maya dYyYrinin

tYrkibindY YmYk haqqı xYrclYrinin xьsusi зYkisini (faizlY) gцstYrir.

İnsanlara bir şYxsiyyYt kimi цzьnь YmYk prоsеsindY, yaradıcı fYaliy­yYtdY gцs­tYrmYk imkanları vеrYn indiki azad bazar iqtisadiyyatında fiziоlоъi, psixоlоъi, еs­tеtik, sanitariya-gigiyеna, ixtisas, tYhsil vY i.a. amillYr dY YmYk mYsrYf­lYrinY, mYh­sulun YmYktutumuna, YmYk mYhsuldarlıьına vY digYr gцstYri­cilYrY tYsir gцs­tYrir. Bu qYbildYn оlan amillYrin YmYk gцstYricilYrinY tYsirinin hеsablanması зоx зYtin­dir. Оna gцrY dY bu amillYrin tYsirini mьYssisYdY зalışan digYr mьtYxYssislYrlY birgY hеsablayır.

5. ЏmYk mYhsuldarlıьının amilli tYhlili

İstеhsalın miqyasları artdıqca, daxili vY xarici bazarlarda rYqabYt gьc­lYndikcY istеhsalın еffеktliyinin yьksYldilmYsi prоblеminin hYllindY YmYyin sYmYrYliliyinin yьksYldilmYsi, YmYk mYhsuldarlıьının artırılması daha bцyьk YhYmiyyYt kYsb еdir. İstеhsal prоsеslYrindY fYaliyyYt gцstYrYn adamların YmYyi­nin еffеktliyi YmYk mYh­suldarlıьı ilY цlзьlьr. ЏmYk mYhsuldarlıьı insanların mYqsYdYuyьun fYaliy­yYti оlmaqla yanaşı istеhsalın еffеktliyinin Yn mьhьm gцstYricilYrdYn biridir. О, maddi istеhsalda vaxt vahidi YrzindY yaradılan mYhsulun miqdarı, yaxud mYhsul vahidinY adam-gьn, adam-saat hеsabı ilY YmYk sYrfinin miqdarı ilY цlзьlьr.

Bazar rYqabYti şYraitindY YmYk mYhsuldarlıьının artırılması ьzrY planın işlY­nib hazırlanması, bu planı hazırlayan zaman planlaşdırılan dцvrdY еlmi-tеxniki tY­rYq­qi, YmYk adamların mYdYni-tеxniki sYviyyYsinin artırılması, is­tеh­salın vY YmY­yin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsi, YmYyin nYticYlYrinY gцrY işзilYrin maddi vY mY­nYvi maraqlarının gьclYndirilmYsi vY digYr amillYrin hе­saba alınması, оnun rеal­laş­dırılmasına vY yеrinY yеtirilmYsinY daimi nY­za­rYtin tYmin еdilmYsi idarYеtmYnin Yn aktual prоblеmlYrindYn biridir vY YvvYlki dцvrlYrlY mьqayisYdY bцyьk YhYmiyyYt kYsb еdir.

MьlkiyyYt fоrmasından vY tabезiliyindYn asılı оlmayaraq цlkYnin Yra­zisindY fYaliyyYtdY оlan bьtьn mьYssisYlYrdY YmYk mYhsuldarlıьına dair gцstY­ricilYr yu­xa­rı оrqanlar tYrYfindYn tYsdiq еdilmir vY hYr bir tYsYrrьfat subyеkti tYrYfindYn mьs­tYqil оlaraq mьYyyYn еdilir, iqtisadi vY sоsial inkişafı (biznеs) planında nYzYrdY tutulur.

Bu planda YmYk mYhsudarlıьının yьksYldilmYsini tYmin еdYn bьtьn tеx­niki, tеxnоlоъi, tYşkilati tYdbirlYri hеsaba almaqla yanaşı YmYk mYhsul­darlıьının оrta YmYk haqqına (maddi stimullaşdırma tYdbirlYri ilY YlaqYdar цdYmYlYr dY daxil оl-maqla) nisbYtYn ьstьn artımı nYzYrdY tutulur ki, YmYk mYhsuldarlıьının yьksYldilmYsinY yцnYldilYn tYdbirlYrin еffеktliyi tYmin оlunsun.

ЏmYk mYhsuldarlıьının tYhlili prоsеsindY plan gцstYricilYrinin yеrinY yеtiril­mYsi sYviyyYsi, оnların artıqlaması ilY yaxud kYsirlY yеrinY yеtirilmYsi sYbYblYri vY hYr bir sYbYbin tYsiri цyrYnilir, YmYk mYhsuldarlıьının yьksYl­dilmYsinY dair plan tapşırıqlarının rеallıьı Ysaslandırılır, mьYssisYdY (ayrı-ayrı sеxlYrdY vY digYr tYsYrrьfat vahidlYrindY) mцvcud оlan YmYk mYhsuldarlıьının artırılması еhtiyatlar (tYsYrrьfatdaxili) aşkara зıxarılır, оnlardan istifadYni tYmin еdYn kоnkrеt tYş­ki­la­ti-tеxniki tYdbirlYr hazırlanır (hеsablamalarla Ysaslandırılmış), habеlY YmYk mYh­sul­darlıьının artımının istеhsalın hYcminY, fYhlYlYrin sayına, YmYyin цdYnişi fоn­du­na, mYhsulun maya dYyYrinY, mYnfYYtin hYcmi vY istеhsalın rеntabеlliyinY tY­siri tYyin еdilir.

ЏmYk mYhsuldarlıьı sYviyyYsini hеsablamaq vY qiymYtlYndirmYk ьзьn оnu xaraktеrizY еdYn gцstYricilYr sistеmini bilmYk lazımdır. ЏmYk mYhsul­dar­lı­ьı­nı xaraktеrizY еdYn bьtьn gцstYricilYri ьmumiyyYtlY ьз qrupa bцlmYk bцlmYk оlar: ьmumi (ьmumilYşdirici), hissYvi vY kцmYkзi (ara) gцstYricilYr.

Ьmumi gцstYricilYrY оrta hеsabla bir işзiyY, bir fYhlYyY, оrta illik bir adam-gьnьnY, bir adam-saatına mYhsul istеhsalına dair gцstYricilYr daxildir. Bu gцs­tY­ri­ci­lYr dYyYr ifadYsindY planlaşdırılır vY tYhlil еdilir. Ьmumi mYhsulun, YmtYYlik mYh­sulun 1 manatına (min manatına, milyоn manatına adam-gьn (adam-saat, adam-saniyY) hеsabı ilY YmYk sYrfinY dair gцstY­ri­cilYr dY YmYk mYhsuldarlıьı sYviy­yYsini xaraktеrizY еdYn ьmumilYşdirici gцstYricilYrdir.

HissYvi gцstYricilYr bu vY ya digYr зеşiddY (nцvdY) mYhsul vahidinY YmYk sYr­fini (YmYktutumunu), yaxud оrta hеsabla bir adam-gьnьnY, bir adam-saatı­na natural ifadYdY mьYyyYn зеşiddY (nцvdY) mYhsul buraxılışını xaraktеrizY еdir.

KцmYkзi (ara) gцstYrici mьYyyYn nцvdY işin (tеxnоlоъi prоsеsin) bir vahidinY adam-gьn, adam-saat hеsabı ilY YmYk sYrfini, yaxud vaxt vahidi YrzindY yеrinY yеtirilYn işin miqdarını gцstYrir. ЏmYk mYhsuldarlıьının artımı planlarında ancaq iki gцstYrici hеsablanır: sYnayе-istеhsal hеyYtinin оrta siyahı sayının 1 nYfYrinY (1 fYhlYyY) оrta illik mYhsul istеhsalı vY mьhьm mYhsul nцvlYrinin YmYktutumu (adam-gьn, adam-saat hеsabı ilY). HYmin planda YmYk gцstYricilYri mьtlYq rYqYmlYrlY hеsablanır vY hеsabat ilindYn YvvYlki dцvrlYrlY mьqayisYdY nisbi sYviyyYsinin dYyişilmYsi gцstYrilir.

Bazar iqtisadiyyatına kезidlY YlaqYdar оlaraq qiymYtlYr daim dYyişilYn vY mYhsulun qiymYtlYndirilmYsindY mьxtYlif ьsullardan (оrta satış qiymYti, uзоt qiymYti, FİFО, LİFО vY bazar qiymYtlYri ilY qiymYtlYndirmY) istifadY оlunan indiki şYraitdY istеhsalın vY оnun nYticYlYrinin qiymYtlYndirilmYsindY о cьmlYdYn YmYk mYhsuldarlıьının tYhlilindY natural vY şYrti gцstYricilYrdYn daha зоx istifadY оlunur.

ЏmYk mYhsuldarlıьının planlaşdırılması vY tYhlili prоsеslYrindY:

1. İstеhsalatda struktur irYlilYmYlYrin, yYni mYhsul istеhsalının ьmumi hYcmindY ayrı-ayrı mYhsulların xьsusi зYkilYrin dYyişilmYsinin;

2. İstеhsalın tеxniki sYviyyYsinin yьksYldilmYsinin: istеhsal prоsеslYrinin kоmp­lеks mеxaniklYşdirilmYsi vY avtоmatlaşdırılmasının; yеni tеxnоlо­giya­ların tYt­biqinin; istifadYdY оlan avadanlıqların mоdеrnlYşdirilmYsinin; matе­rial­lardan, ya­nacaqdan vY еlеktrik еnеrъidYn istifadYnin yaxşılaşdırılmasının; istеh­lak оlunan xam­mal, matеrial, yanacaq vY еlеktrik еnеrъinin daha еffеktlilYri ilY YvYz еdil­mYsinin;

3. İdarYеtmYnin, istеhsalın vY YmYyin tYşkilinin, habеlY istеhsalın idarY еdil­mY­sinin tYkmillYşdirilmYsi; iş nоrmalarının vY xidmYt zоnasının artırılması; iş vax­tı itkilYri ilY yanaşı brakdan оlan itkilYrin minimuma еndirilmYsi, hasilat nоr­ma­larını yеrinY yеtirmYyYn fYhlYlYrin azaldılması; mцvsьmь istеhsallarda iş dцv­rь­nьn dYyişdirilmYsi;

4. MYhsul istеhsalı hYcminin dYyişirilmYsi: ayrı-ayrı mYhsul nцvlYrinin vY istеhsalların xьsusi зYkilYrinin dYyişdirilmYsi vY i.a. birinci vY ikinci dYrYcYli amillYrin YmYk mYhsuldarlıьına tYsiri tYyin еdilir.

Bu amillYrin tYsirini hеsablamaq ьзьn mьxtYlif hеsablama ьsullarından, fоrmulalardan, alqоritmlYrdYn istifadY еdilir. MYsYlYn, fYrz еdYk ki, bazis ilindY sYnayе istеhsal hеyYtinin tYrkibindY istеhsal fYhlYlYrinin sayı 3,2 min nYfYrdir. Malalanlarla baьlanılan mьqavilYlYrY vY оnlardan qYbul еdilmiş sifarişlYrY gцrY planlaşdırılan ildY istеhsalın hYcmini 11% artırmaq tYlYb оlunur. Bu halda bazis ilinin YmYk mYhsuldarlıьı sYviyyYsinY gцrY istеhsal fYhlYlYrinin plan sayı 3,2 x 1,11= 3,552 min nYfYr оlur.

Bazar iqtisadiyyatı mYnfYYtlilik sYviyyYsi aşaьı оlan, зYtin rеallaşdırılan mYhsul зеşidlYri ьzrY istеhsal miqyaslarının azaldılması hеsabına nisbYtYn yьksYk mYnfYYtli зеşidlYr ьzrY istеhsalın daim gеnişlYndirilmYsini tYlYb еdir ki, bu da struktur irYlilYmYlYrilY nYticYlYnir.

İstеhsalatda struktur irYlilYmYlYrin YmYk mYhsuldarlıьına tYsirini hеsabla­maq ьзьn aşaьıdakı dьsturdan istifadY еtmYk оlar:

İF_nq.=

Burada: İF_nq-istеhsal fYhlYlYrinY nisbi qYnaYti;

İF_bs-istеhsal fYhlYlYrinin bazis ilindY sayını (nYfYr);

Џ_ihn-plan dцvrьndY istеhsalın hYcminin artması Ymsalını;

FS_ş-bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY fYhlYlYrin şYrti sayını gцstYrir.

Yеni avadanlıqlardan istifadY vY işlYdilYn avadanlıqların mоdеrn­lYş­di­rilmYsi hеsabına fYhlY qьvvYsinY qYnaYt aşaьıdakı fоrmulanın kцmYyi ilY tYyin еdilir:

F_nq=

Burada:A-avadanlıqların cYmi miqdarını;

A₁-tеxniki tYkmillYşdirmYyY еhtiyacı оlmayan avadanlıqların

miqdarını;

A₂-yеni vY mоdеrnlYşdirilmiş avadanlıqların miqdarını;

ЏM_a-yеni vY ya mоdеrnlYşdirilmiş avadanlıqlardan istifadY

еdildikdY YmYk mYhsuldarlıьının artım faizini;

T_i-yеni yaxud mоdеrnlYşdirilmiş avadanlıqlardan istifadY ayla­-

rının sayını;

T_t-plan dцvrьndY tYqvim aylarının sayını gцstYrir.

Aşaьıda vеrilYn mYlumatlardan istifadY еtmYklY yе­ni tоkar dYzgah­la­rının işY salınması vY mеtalkYsYn avadanlıqlarının mоdеrnlYş­di­rilmYsi nYti­cYsindY fYhlY qьvvYsinY qYnaYti hеsablayaq (bax 9 saylı cYdvYl).

CYdvYl 9

Avadanlıqlardan istifadY gцstYricilYri.

GцstYricilYrAvadanlıьın növütоkar dYzgahımеtalkYsYnA 121. Bazis dövrünün sоnuna avadanlıqların ümumi sayı, YdYd30202. YеnilYri ilY YvYz еtmYk tYlYb оlunan avadanlıqların sayı, YdYd

10

---3. Planlaşdırılan dövrdY mоdеrnlYşdirilmYsi nYzYrdY tutulan avadanlıqların sayı, YdYd

---

204. Yеni vY mоdеrnlYşdirilmiş avadanlıqlardan istifadY müd­dYt­lY­ri

1/VII

1/VIII5. Yеni vY mоdеrnlYşdirilmiş avadanlıqların istifadYdY оlanlarla müqayisYdY mYhsuldarlıьının artımı, faizlY

30

206. HYmin avadanlıqlara xidmYt işlYrindY çalışan fYhlYlYrin sYnayе-istеhsal hеyYtinin sayına nisbYtdY xüsusi çYkisi, %

5

6,4

Yuxarıda vеrilYn fоrmuladan istifadY еtmYklY fYhlY qüvvYsinY qYnaYti (faizlY) hеsablayaq:

yеni avadanlıqların işY salınması nYticYsindY YmYk rеsurslarına qYnaYt:

F_nq=

avadanlıqların mоdеrnlYşdirilmYsi ilY YlaqYdar оlaraq YmYk rеsurslarına

qYnaYt:

F_nq=

İdarYеtmYnin, istеhsalın vY YmYyin tYşkilinin tYkmillYşdirilmYsinin, işçilYrin, fYhlYlYrin sayının azaldılmasına vY sоn nYticYdY YmYk mYhsuldarlıьına tYsiri dY müxtYlif fоrmu-lalardan, hеsablama üsullarından istifadY еtmYklY tYyin еdilir.

1. TYhlil zamanı YvvYlcY hеsabat dцvrьndY оrta illik siyahı sayının, оrta hеsabla bir fYhlY tYrYfindYn işlYnmiş gьnlYrin sayının, iş gьnьnьn uzunluьunun vY bir iş saatı YrzindY mYhsul istеhsalı miqdarının plana nisbYtYn dYyişilmYsinin ьmumi mYhsulun hYcminin artmasına (azalmasına) tYsiri tYyin еdilir. Bizim misalımızda sadaladıьımız gцstYricilYr ьzrY kYnarlaşmalar aşaьıdakı 10 saylı analitik cYdvYldY vеrilir.

CYdvYl №10

ЏmYk mYhsuldarlıьının amilli tYhlili ьзьn gцstYricilYr.

GцstYricilYrPlan

ьzrYFaktikiKYnarlaş-

ma +, -A 1231. MьqayisYyY gYlYn qiymYtlYrlY YmtYYlik mYhsulun hYcmi, milyоn man.

38420

39275

+8552. İstеhsal fYhlYlYrinin оrta illik sayı, nYfYr31803084-963. Bir fYhlY tYrYfindYn il YrzindY işlYnmişdir, adam-gьn245,8241,8-44. Bir iş gьnьn uzunluьu, adam-saat8,27,63-0,575. Bir iş saatı YrzindY mYhsul istеhsalı, min. man.5,99426,9027+0,9085

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi hеsabat ilindY YmtYYlik mYhsulun faktiki hYcmi planda nYzYrdY tutulduьundan 855 milyоn manat зоx оlmuşdur. Bu kYnarlaşmaya YmYk rеsursları vY оnlardan istifadYni xaraktеrizY еdYn Ysas amillYrin tYsirini tYyin еtmYk ьзьn YvvYlcY zYncirvari yеrdYyişmY ьsulunda hеsablamalar aparılır.

•