Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

MaliyyY sabitliyinin tYhlili

1. 
   GцstYricilYrMYblYğ, manatIlin YvvYlinY nisbYtYn, % lYIlin YvvYlinYIlin axırınaXьsusi vYsaitlYr64559356619011102,52Џsas vYsaitlYr (qalıq dYyYri)48349025255053108,68Џmlakın dYyYri10939697946238886,49Qısa mьddYtli borc mYblYği4483762284337763,4Debitor borcları4716232260996755,34Cari aktivlYrin ьmumi mYblYği6100687420733568,96
   

CYdvYldYn gцrьndьyь kimi hesabat dцvrьndY mьYssisYdY ilin YvvYlinY nisbYtYn xьsusi vYsaitlYrin dYyYri 163076 manat vY ya 2,5% artmış, Ymlakın dYyYri 1477309 manat vY ya 13,5%, borc mYblYği 1640385 manat vY ya 36,6%, debitor borcları 2206265 manat vY ya 44,7%, cari aktivlYrin ьmumi mYblYği 1893352 manat vY ya 31,1% azalmışdır.

Indi isY Ymsalları hesablayaq:

1. MьstYqillik Ymsalı (Џ^m):

a) Ilin YvvYlinY = 6455935 : 10939697 = 0,59 yaxud 59,01%

b) Ilin axırına = 6619011 : 9462388 = 0,70 yaxud 70,0%

2. Manevrlik (manevr etmY) Ymsalı (Џ^xvm):

a) Ilin YvvYlinY = 1621033 : 6455935 = 0,25 yaxud 25,1%

b) Ilin axırına = 1363958 : 6619011 = 0,20 yaxud 20,6%

3. Xьsusi vYsaitlYrlY tY’minolunma Ymsalı (Џ^xvt):

a) Ilin YvvYlinY = 1621033 : 6100687 = 0,26 yaxud 26,6%

b) Ilin axırına = 1363958 : 4207337 = 0,32 yaxud 32,4%

4. Material ehtiyatlarının xьsusi vYsaitlY tY’min olunması Ymsalı (Џ^mxvt):

a) Ilin YvvYlinY = 1621033 : 906057 = 1,78 yaxud 178,9%

b) Ilin axırına = 1363958 : 1252943 = 1,08 yaxud 108,8%

5. MaliyyY riski Ymsalı (Џ^mr):

a) Ilin YvvYlinY = 4483762 : 6455935 = 0,69 yaxud 69,4%

b) Ilin axırına = 2843377 : 6619011 = 0,42 yaxud 42,9%

6. Џmlakın real dYyYri Ymsalı (Џ^Yrd):

a) Ilin YvvYlinY = 5678655 : 10939637 = 0,52 yaxud 52,0%

b) Ilin axırına = 6452251 : 9462388 = 0,68 yaxud 68,2%

7. Daimi aktivin indeksi (Џ^da):

a) Ilin YvvYlinY = 4834902 : 6455935 = 0,74 yaxud 74,9%

b) Ilin axırına = 5255053 : 6619011 = 0,79 yaxud 79,4%

8. Amortizasiya yığımı Ymsalı (Џ^ay):

a) Ilin YvvYlinY = 12277685 : 17112587 = 0,71 yaxud 71,7%

b) Ilin axırına = 11667140 : 16922193 = 0,68 yaxud 68,9%

9. MьYssisY aktivinin ьmumi hYcmindY debitor borclarının xьsusi cYkisi

a) Ilin YvvYlinY = 4716232 : 10939697 = 0,43 yaxud 43,1%

b) Ilin axırına = 2609967 : 9462388 = 0,27 yaxud 27,6%

MьYssisYnin maliyyY sabitliyinin gцstYricilYri hesab­lan­dıqdan sonra onlar analitik qiymYtlYndirilmYlidir. Bu, hYr şeydYn YvvYl tYcrьbYdY mьYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin qiymYtlYndirilmYsindYn irYli gYlYn onların bY’zi eksremal qiymYtlYrinin mьqayisY edilmYsi yolu ilY hYyata kecirilir.

BelY ki, mьstYqillik Ymsalı ьcьn yaxşı olardı ki, цz kYmiyyYti ьzrY bu Ymsal 50 faizdYn yuxarı olsun. tYhlil apardığımız mьYssisYdY bu Ymsal ilin YvvYlinY 0,59 vY ya 59,0% ilin axırına 0, 70 yaxud 70 % olmuşdur. Gцrьndьyь kimi mьYssisYdY mьstYqillik Ymsalı 50 faizdYn yuxarı olmuşdur. Ona gцrY dY mьYssisYnin kreditorları tamamilY Ymin ola bilYrlYr ki, borc kapitalı mьYssisYnin xьsusi vYsaitlYri ilY цrtьlY bilYr. Real Ysas kapitalla mьYsisYnin aktivlYrinin ьmumi dYyYri arasındakı nisbYt ilin YvvYlinY 76,0%, ilin axırına 75,6% olmuşdur. Bu da o demYkdir ki, tYhlil apardığımız mьYssisY цzunun sahibkarlıq fYaliyyY­tindY mьYssisY vYsaitindYn kifayYt qYdYr effektli istifadY etmYmişdir.

Borc vYsaitlYri mYblYği ilY xьsusi kapital vYsaitlYri mYblYğinin nisbYti 1 olmalıdır. tYhlil apardığımız mьYs­si­sYdY isY bu nisbYt ilin YvvYlinY 0,69<1, ilin axırına 0,42<1 olmuşdur. Bu isY o demYkdir ki, mьYssisY xьsusi vYsaitinin hYr pul vahidi hesabı ilY az mYblYğdY borc vYsaiti cYlb etmişdir.

Amortizasiya yığımı Ymsalının nYzYri cYhYtdYn optimal qiymYti 0,5 olmalıdır, tYdqiqat apardığımız mьYssisYdY bu Ymsal ilin YvvYlinY 0,71 yaxud 71,7%, ilin axırına 0,68 yaxud 68,9% olmuşdur. Bu da mьYssisYdY Ysas vYsaitlYrY qoyulmuş vYsaitlYrin cıxarılmasının (цdYnilmYsinin) intensiv­liyini gцstYrir. Material ehtiyatlarının xьsusi

VYsaitlY tYmin olunması Ymsalı yьksYkdir. (qYbul edilmiş 0,6 - 0,8 YvYzinY 1,08).

CYdvYl 8.

MьYssisYnin maliyyY sabitliyinin analitik qiymYtlYndirilmYsi

1. 
   GцstYriюilYrIlin YvvYlinYIlin axırına KYnar­laş­ma (+,-)MьstYqillik Ymsalı (Џ^m0,5)0,590,70+0,11Manevrlilik Ymsalı (Џ^xvt =0,5)0,250,20-0,05Borc vYsaitlYri ilY xьsusi vYsaitlYrin nisbYti (Џ^mr 1)0,690,42-0,27Borc vYsaitlYrini zьsusi зYkisi0,410,30-0,11Џmlakın real dYyYri Ymsalı (Џ^Yrd=0,6)0,520,68+0,16Amortizasiya yığımı Ymsalı (Џ^ay )0,710,68-0,013Xьsusi vYsaitlY tY’mMin olunрa Ymsalı (Џ^xvt >0,1) 0,260,32+0,06Daimi aktivin indeksi (Џ^da)0,740,79+0,05Material ehtiyatlarının xьsusi vYsaitlY tY’min olunma Ymsalı (Џ^mxvt  0,6-0,8)
   

1,78

1,08

-0,7

BelYliklY, gцstYrmYk lazımdır ki, tYhlili aradığımız mьYssisYdY maliyyY sabitliyi normaldır, mьYssisY цdYmY qabiliyyYtindYdir. Onun цdYmY qabiliyyYtinin aşağı dьşmYsi sYbYblYri praktik olaraq yoxdur ki, mьYssisYnin işi normal rentabellidir, praktiki olaraq maliyyY intizamının pozul­ması halı olmamışdır.

6..MьYssisYnin işgьzar aktivliyinin tYhlili

TYsYrrьfat fYaliyyYtinin sYmYrYliliyi mьYssisYnin işinin nYticYlYrini Yks etdirYn iki ьsulun biri ilY mьYyyYn olunur:

1) avans edilmiş resursların hYcmi ilY;

2) istehsal prosesindY hYmin resursların istehlakının hYcmi ilY.

Bu gцstYricilYr mьYssisYnin işgьzar aktivliyi sYviyyYsini xarakterizY edir vY aşağıdakı qaydada hesablanır:

1. 
   avans edilmiş resursların mYhsul (iş, xidmYt)
   

= ----------------------------------- (20)

sYmYrYliliyi avans edilmiş kapital

1. 
   sYrf edilmiş resursların mYhsul (iş, xidmYt)
   

= ------------------------------------ (21)

sYmYrYliliyi sYrf edilmiş kapital

MьYssisYnin işgьzar fYalillığı aşağıdakı gцstYricilYr sistemi vasitYsilY tYhlil olunur vY analitik qiymYtlYndirilir:

1.Kapitalın ьmumi dцvranı Ymsalı;

Bu Ymsal pul gYlirlYrinin balans-nettonun yekununa nisbYt kimi hesablanır vY tYhlil edilir.

2.Mobil vYsaitlYrin davranı Ymsalı;

Bu Ymsalı hesablamaq ьзьn pul gYlirlYrinin mobil vYsaitlYrin (dцvriyyY aktivlYrinin) mYblYğinY bцlmYr lazımdır.

3.Material-dцvriyyY vYsaitlYrinin dцvranı Ymsalı;

Bu Ymsal pul gYlirlYrinin balansın aktivinin II bцlmYsinin yekununa nisbYti kimi hesablanır.

4.Hazır mYhsulun dцvranı Ymsalı;

Bu Ymsalı hesablamaq ьзьn pul gYlirlYrinin hazır mYhsulun orta mYblYğinY bцlmYk lazımdır.

5.Debitor borclarının dцvranı Ymsalı;

Bu Ymsal pul gYlirlYrinin debitor borclarının orta mYblYğinY nisbYti kimi hesablanır.

6.Gьn hesabı ilY debitor borclarının dцvriyyYsi;

Bu gцstYricini hesablamaq ьзьn 360-ı debitor borclarının dцvranı Ymsalına bцlmYk lazımdır.

7.Kreditor borclarının dцvranı Ymsalı;

Bu Ymsal pul gYlirlYrinin kreditor borclarının orta mYblYğinY nisbYti kimi hesablanır vY qiymYtlYndirilir.

8.Gьn hesabı ilY kreditor borclarının dцvriyyYsi;

Bu gцstYricini hesablamaq ьзьn 360-ı kreditor borclarının dцvranı Ymsalına bцlmYk lazımdır.

9.Istehsal ehtiyatlarının dцvranı Ymsalı.

Bu Ymsalı hesablamaq ьзьn maya dYyYri ilY satışın hYcmini balansın aktivinin II bцlmYsinin yekununa bцlmYk lazımdır.

10.Gьn hesabı ilY istehsal ehtiyatlarının dцvriyyYsi;

Bu gцstYrici 360-ı istehsal ehtiyatlarının dцvranı Ymsalına nisbYti kimi hesablanır vY tYhlil olunur.

11.Xьsusi kapitalın dцvranı Ymsalı;

Bu Ymsal pul gYlirlYrinin xьsusi kapitala nisbYti kimi mьYyyYn edilir vY analitik qiymYtlYndirilir.

12.ЏmYliyyat tsiklinin davamiyyYti;

Bu gцstYrici gьn hesabı ilY debitor borclarının vY istehsal ehtiyatlarının dцvriyyYlYrinin cYmi kimi hesablanır.

13.MaliyyY tsiklinin davamiyyYti;

Bu gцstYricini hesablamaq ьзьn YmYliyyat tsiklinin davamiyyYti gцstYrici ilY kreditor borclarının dцvriyyYsi gцstYricisini toplamaq lazımdır.

14.Iqtisadi artımın sabitliyi Ymsalı;

Bu Ymsalı xalis mYnfYYtlY sYhmdarlara цdYnilmiş dividend mYblYğinin fYrqini xьsusi kapitala nisbYti kimi hesablanır

7.QiymYtli kağızlar bazarında vYziyyYtin qiymYtlYndirilmYsi

MьYssisY- emitentin maliyyY vYziyyYtinin tYhlilinin Ysas istiqamYtlYrindYn biri qiymYtli kağızlar bazarında vYziyyYtin qiymYtlYndirilmYsidir. BelY tYhlil fond birъalarında qeydiyyatdan keзmiş kompaniyalarda aparılır. QiymYtli kağızlar bazarında vYziyyYti tYhlil edYrkYn aşağıdakı gцstYricilYr sistemindYn istifadY olunur:

1)SYhmY dьşYn gYlir;

Bu gцstYrici xalis mYnfYYtlY imtiyazlı sYhmlYr ьzrY dividendlYrin fYrqinin adi sYhmlYrin miqdarına nisbYti kimi hesablanır vY sYhmin bazar qiymYtinY tYsir gцstYrir.

2)SYhmin dYyYrliyi;

Bu gцstYrici sYhmin bazar qiymYtinin sYhminY dьşYn gYlirY nisbYti kimi hesablanır. Bu Ymsal sYhmY olantYlYbatı formalaşdırır.

3)SYhmin rentabelliyi;

Bu Ymsal sYhmY gцrY цdYnilmiş dividendin sYhmin bazar qiymYtinY nisbYti kimi hesablanır. Qeyd edYk ki, bu gцstYrici şirkYtin sYhminY yцnYldilmiş kapitalın qayıtma sYviyyYsini Yks etdirir.

4)Dividend зıxımı;

Bu Ymsal sYhm ьzrY цdYnilmiş dividendin sYhmY dьşYn gYlirY nisbYti kimi hesablanır.

5) SYhmin kotirovka Ymsalı;

Bu Ymsal sYhmin bazar qiymYtinin sYhmin uзot qiymYtinY nisbYti kimi hesablanır. SYhmin uзot qiymYti ьз gцstYricinin cYmi kimi mьYyyYn olunur: sYhmin nominal dYyYri, emissiya mYnfYYti payı (sYhmin satış anında onun bazar qiymYti ilY nominal dYyYri arasındakı fYrq), toplanmış vY mYnfYYtin formanın inkişafına yцnYldilmiş hissYsi. ЏgYr bu Ymsal vahiddYn bцyьk olarsa potensial sYhmdarlar onu uзot qiymYtindYn yьksYk qiymYtY almağa hazırdırlır.

9. MьYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin rеytinqli tYhlili vY qiymYtlYndirilmYsi.

Kompleks iqtisadi tYhlil prosesindY göstYricilYr sistemi ilY xarakterizY olu­nan tYsYrrüfat proseslYrinin keyfiyyYt vY kYmiyyYtcY tYhlili Ysasında müYssisY­nin fYaliyyYtinin nYticYlYrinin yekunlaşdırılması mühüm yer tutur. Obyektin fYaliyyYtinin qiymYtlYndirilmYsi kompleks iqtisadi tYhlilin birinci mYrhYlYsindY aparılır. Bu zaman analitik işlYrin Ysas istiqamYtlYri müYyyYn edilir (ilkin qiymYtlYndirmY). Son mYrhYlYdY isY tYhlilin nYticYlYri yekunlaşdırılır (son qiy­mYt­lYn­dirmY). Son qiymYtlYndirmY hYr bir konkret situasiya üçün Ysas infor­masiya mYnbYyi hesab edilir.

MaliyyY vYziyyYti müYssisYnin işgüzar fYaliyyYtinin vY etibarlılığının mü­hüm xarakteristikasıdır. O, müYssisYnin rYqabYtY davamlılığını vY işgüzar YmYkdaşlıqda onun potensialını müYyyYn edir, yalnız müYssisYnin deyil, elYcY dY onun portnyorlarının iqtisadi maraqlarının sYmYrYli tYmin edilmYsi üçün tYminatdır.

MüYssisYnin maliyyYsinin, işgüzarlığının vY iqtisadiyyatının tYhlilinin nYzYriyyYsindY «sabit maliyyY vYziyyYti» anlayışı yalnız onun maliyyYsinin keyfiyyYt xarakteristikası kimi deyil, elYcY dY kYmiyyYtcY ölçülYn hal kimi nYzYrdYn keçirilir. HYmin prinsipial nYticY maliyyYtinin, rentabelliyin vY işgüzar aktivliyinin qiymYtlYndirilmYsinin elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış metodikasının yaradılmasının ümumi prinsiplYrini formalaşdırmağa imkan verir. BelY qiymYtlYndirmY müxtYlif metodlarla vY müxtYlif meyarlardan istifadY etmYklY hYyata keçirilY bilYr. Bazar iqtisadiyyatı şYrvaitindY iqtisadi proseslYrin iştirakçılarının müYssi­sY­nin maliyyY vYziyyYti vY işgüzar aktivliyi haqqında obyektiv vY düzgün infor­masiya YldY edilmYsinY marağı daha da artmışdır. Bazar münasibYtlYrinin bütün subyektlYri (mülkiyyYtçilYr, investorlar, banklar, malgöndYrYnlYr, sifarişçilYr vY i.a.) öz tYrYfdaşlarinin rYqabYtY davamlılığı vY etibarlılığının bir mYnalı qiymYtlYndirilmYsindY maraqlıdırlar.

MüYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin vY işgüzar aktivliyinin kompleks mü­qa­yi­sYli reytinq qiymYtlYndirilmYsi metodikasının tYrkib mYrhYlYlYri aşağı­da­kı­lar­dır: hesabat dövrü üçün ilkin informasiyanın toplanması vY analitik iş­lYnmYsi; müYs­sisYnin maliyyY vYziyyYtinin reytinqinin qiymYtlYndirilmYsi üçün gös­tY­ri­ci­lYr sisteminin Ysaslandırılması vY onların tYsniflYşdirilmYsi; reytinq qiy­mYt­lYn­dirmYnin yekun göstYricisinin hesablanması; reytinqY görY müYs­si­sY­lY­rin tYs­niflYşdirilmYsi. Yekun reytinq qiymYtlYndirmY müYssisYnin istehsal vY ma­liy­yY fYaliyyYtinin fYaliyyYtinin bütün vacib göstYricilYri nYzYrY alınır. Onun tYr­tibi zamanı müYssisYnin istehsal potensialı, onun mYhsulunun ren­tabelliyi, is­­tehsal vY maliyyY resurslarından istifadYnin sYmYrYliliyi, vYsaitlYrin vYziyyYti vY yerlYşdirilmYsi haqqında vY digYr göstYricilYrdYn istifadY olunur.

CYdvYl 9

NYşr olunan hesabat mYlumatlarına YsasYn reytinq qiymYtlYndirmY üçün ilkin

gцstYricilYr sistemi

I qrup

TYsYrrьfat fYaliy­yY­ti­nin gYlirliyinin qiy­mYt­lYn­dirilmYsiII qrup

IdarYetmYnin sY­mY­rY­li­li­yinin qiymYt­lYn­di­ril­mY­si gцstYricilYriIII qrup

Işgьzar aktivliyin qiymYtlYndirilmYsiIV qrup

Likvidliyin vY bazar sa­bitliyinin qiy­mYt­lYn­di­rilmYsi1. MьYssisYnin ьmumi rentabelliyi1. MYhsul satışının hYr manatına dьşYn xalis mYnfYYt1. Bьtьn aktivlYrin sYmYrYliliyi1. Cari likvidlik Ymsalı2. MьYssisYnin xalis rentabelliyi2. MYhsul satışı hYc­mi­nin hYr manatına mYh­sul satışından mYnfYYt2. Џsas fondların sYmYrYliliyi2. Kritik (aralıq) likvidlik Ymsalı3. Xьsusi kapitalın rentabelliyi3. MYhsul satışı hYc­mi­nin hYr manatına bь­tьn mYhsul satışından Yl­dY edilYn mYnfYYt3. DцvriyyY fondlarının dцvranı3. Daimi aktivlYrin indeksi4. Istehsal fondlarının rentabelliyi4. MYhsul satışı hYc­mi­nin hYr manatına dь­şYn ьmumi mYnfYYt4. Ehtiyatların dцvranı4. MьstYqillik Ymsalı5. Debitor borclarının dцvranı5. Ehtiyatların xьsusi dцvriyyY vYsaiti ilY tYmin olunması6. Bank ktivlYrinin dцvranı7. Xьsusi kapitalın sYmYrYliliyi

MaliyyY vYziyyYtinin dYqiq vY obyektiv qiymYtlYndirilmYsi göstYricilYr dYstinin ixtiyari seçilmYsinY Ysaslanmamalıdır. Ona görY dY, maliyyY tYsYrrüfat fYaliyyYtinin ilkin göstYricilYrinin seçilmYsi vY Ysaslandırılması müYssisYnin maliyyY nYzYriyyYsinin nYticYlYrinY uyğun qiymYtlYndirmYinin mYqsYdindYn, idarYetmY subyektlYrinin analitik qiymYtlYndirmYyY olan tYlYbatdan asılı ola­raq aparılmalıdır.

BelYliklY, müYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin reytinqinin qiymYtlYndirilmYsi üçün hesablama bazası ekspertlYrin subyektiv tYsYvvürlYri deyil, real bazar rYqabYti şYraitindY müqayisY edilYn obyektlYrin mYcmusunun daha yüksYk nYticYlYri götürülür.

BelY yanaşma hYr bir müstYqil YmtYY istehsalçısının öz rYqibinY nisbYtYn daha yaxşı fYaliyyYt göstYricilYrinY nail olmağa can atmasını Yks etdirYn bazar rYqabYti tYcrübYsinY uyğundur.

ÜmumiyyYtlY, müYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin, rentabelliyinin vY işgüzar aktivliyinin müqayisYli reytinq qiymYtlYndirilmYsi alqoritmi ardıcıl olaraq aşağıdakı proseslYri YhatY edir:

1. Ilkin mYlumatlar matrisa formasında verilir (a_ij) (cYdvYldY sYtirlYrdY göstYricilYrin nömrYsi (i=1, 2, 3, ..., n), sütunlarda müYssisYlYrin nömrYlYri (j=1, 2, 3, ..., m) göstYrilir).

2. HYr bir göstYricinin maksimum kYmiyyYti tapılır vY şYrti etalon müYssisYnin sütununa (m+1) köçürülür.

3. a_ij matrisasının ilkin göstYricilYri etalon müYssisYnin müvafiq göstYrici­lY­rinY nisbYtdY standartlaşdırılır

(22)

burada, x_ij – j müYssisYnin vYziyyYtinin standartlaşmış göstYricilYrini göstYrir.

4. HYr bir müYssisY üçün onun reytinqinin qiymYtdirilmYsi aşağıdakı formula üzrY hYyata keçirilir.

(23)

burada, R_j – müYssisYnin reytinqinin qiymYti;

x_1j, x_2j, x_nj – tYhlil edilYn müYssisYnin standartlaşdırılmış göstYricilYri.

5. MüYssisYlYr reytinq qiymYtinin azalmasına görY sıralanır.

R-in kYmiyyYti minimal olan müYssisY Yn yüksYk reytinqY malikdir. HYmin alqoritmin tYcrübYdY tYtbiqi üçün müqayisY edilYn göstYricilYrin vY müYssisYlYrin sayı üzrY mYhdudiyyYt qoyulmur.

MaliyyY vYziyyYtinin, rentabelliyin vY işgüzar aktivlYrin reytinq qiymYtinin alınmasının göstYrilYn alqoritmi müYssisYlYrin balansın tYrtib olunma vaxtına (ilin sonuna olan mYlumatlar üzrY) vY ya dinamikada tYtbiq edilY bilYr. Birinci halda ilkin göstYricilYr balansın vY maliyyY hesabatının ilin sonuna olan göstYricilYri üzrY hesablanır. Müvafiq olaraq ilin sonuna müYssisYnin reytinqi müYyyYn edilir.

Ikinci halda ilkin göstYricilYr artımın sürYt Ymsalları kimi hesablanır. BelYliklY, müYyyYn tarixY yalnız müYssisYnin cari vYziyyYti qiymYtlYndirilmir, elYcY dY dinamikada bu vYziyyYtin dYyişilmYsi üzrY onun cYhd etmYsi vY qabiliyyYti qiymYtlYndirilir. BelY qiymYtlYndirmY müYssisYnin hYmin fYaliyyYt sahYsindY rYqabYtY davamlılığının artmasının etibarlı ölçüsü hesab edilir.
10. MьYssisYninin mьflislYşmYsi еhtimalının tYhlili vY qiymYtlYndirilmYsi

MüYssisYnin müflislYşmYsi bazar iqtisadiyyatını inkişaf yolu seçmiş res­pub­­likanın müasir iqtisadiyyatında yeni haldır.

MüYssisYnin müflislYşmYsi dedikdY borclunun öhdYliklYrinin onun Ymlakı­nın dYyYrindYn çox olması vY ya balansın quruluşunun qeyri qYnaYtbYxş ol­ma­sı sYbYbindYn büdcYyY vY qeyri-büdcY fondlarına mYcburi ödYmYlYri tYmin etmYmYsi daxil olmaqla malların (iş, xidmYtin) dYyYrinin ödYnilmYsi üzrY kre­di­torların tYlYbini yerinY yetirY bilmYmYsi başa düşülür.

MüYssisYnin müflislYşmYsi ehtimalını maliyyY tYhlili vasitYsi ilY qiymYt­lYn­dirmYk olar. MYhz onun vasitYsi ilY müYssisYnin iqtisadiyyatında mövcud kon­kret «xYstYliyi» vY onun aradan qaldırılması üçün YmYli tYdbirlYri müYyyYn et­mYk olar. MaliyyY tYhlili müYssisYnin müflislYşmY ehtimalını proqnoz­laş­dırmaq vY onun hYmin krizis vYziyyYtindYn çıxması üçün qabaqcadan fikirlYş­mYk vY tYdbirlYr görmYkdY geniş vasitYlYrY malikdir.

Müasir iqtisadi YdYbiyyatlarda maliyyY göstYricilYrinin proqnozlaşdırıl­masının çoxsaylı üsul vY metodları verilmişdir. Lakin müYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin ekspres tYhlili üçün onların hamısından istifadYyY lüzum qalmır. MüYssisYnin müflislYşmYsi mümkünlüyü baxımından maliyyY vYziyyYtinin pronozlaşdırılmasına yanaşmanın üç Ysas formasını nYzYrdYn keçirYk:

1) krediti ödmY YqabiliyyYti indeksinin hesablanması;

2) göstYricilYr sistemindYn vY qeyri-formal meyarlardan (YlamYtlYr) istifa­dY;

3) ödYmY qabiliyyYti göstYricilYrinin pronozlaşdırılması.

MüYssisYnin müflislYşmY ehtimalının qiymYtlYndirilmYsi zamanı mYşhur QYrb iqtisadçısı E.Altman tYrYfindYn hazırlanmış metoddan geniş istifadY olunur.

HYmin modelin Yn sadYsi ikiamilli model hesab olunur. Bu zaman iki Ysas göstYrici götürülür ki, E.Altmana görY müflislYşmY ehtimalı onlardan asılıdır. HYmin göstYricilYr ödYmY Ymsalı (likvidlik Ymsalı) vY maliyyY asılılığı (maliyyY sabitliyini xarakterizY edir) göstYricilYri aid edilir. TYhlil nYticYsindY QYrb tYcrübYsindY hYmin amillYrin hYr birinin kYmiyyYt Ymsalı müYyyYn edilmişdir.

ABŞ üçün hYmin model (Z) aşağıdakı kimi ifadY olunur:

Z=-0,3877-1,0736 ^cl+0,0579 ^ma ₂₄

burada, ^cl – ödYmY Ymsalı (cari aktivlYrin cari öhdYliklYrY nisbYti);

^ma – maliyyY asılılığı Ymsalı (borc vYsaitlYrin passivin yekununa nisbYti).

gYr Z =0 olarsa hYmin müYssisY üçün müflislYşmY ehtimalı 50%, Z<0 olarsa müflislYşmY ehtiaalı 50%-dYn aşağıdır vY Z-in azalması ilY azalır. gYr Z>0 olarsa müflislYşmY ehtimalı 50% yuxarıdır vY Z-in artması ilY hYmin ehtimal daha da artır.

QYrb tYcrübYsindY E.Altmanın 1968-ci ildY hazırladığı beşamilli mode­lindYn geniş istifadY edilir. Indeksi tYrtib edYrkYn müYllif 66 müYssisYni tYdqiq etmiş, onların yarısı 1946 vY 1965-ci illYrdY müflislYşmiş, qalanları öz fYaliyyY­tini uğurla davam etdirmişlYr. Bu zaman müflislYşmY ehtimalının proqnozlaş­dırılması üzrY 22 analitik Ymsal öyrYnilmişdir. Altman hYmin göstYricilYrdYn daha Ysas olan beş göstYricini seçmiş vY çoxamilli reqressiv bYrabYrliyi tYrbi etmişdir:

Z=3,3₁+1,0₂+0,6₃+1,4₄+1,2₅ (25.)

burada, ₁ – aktivlYrin rentabelliyi:

(26.)

₂ – bütün aktivlYrin sYmYrYliliyi Ymsalı:

(27)

₃ – xüsusi kapitalın bazar dYyYri ilY örtülmYsi Ymsalı:

(28.)

₄ – aktivlYrin rentabelliyi:

(29)

₅ – bütün aktivlYrdY dövriyyY vYsaitlYrinin payı:

(30.)

Qeyd etmYk lazımdır ki, bYzi YdYbiyyatlarda xüsusi kapitalın bazar qiymYti ilY örtülmYsi Ymsalının (₃) sYhm kapitalının bazar dYyYrinin (müYssisYnin sYhminin bazar qiymYti ilY mYblYği) qısamüddYtli öhdYliklYrY nisbYti kimi hesablanması tövsiyyY edilir.

Altmana görY Z indeksinin kritik kYmiyyYti 2,674 hesab edilir. Konkret hYr hansı bir müYssisY üçün onun krediti ödYmYk qabiliyyYti bu kYmiyyYtlY müqayisYdY müYyyYn edilir. BelY ki, müflislYşmY ehtimalı Z<2,675 olduqda mümkün, Z>2,675 olduqda müYssisYnin normal maliyyY sabitliyinY malik olduğundan hYmin ehtimalın olmaması kimi qiymYtlYndirilir. Qeyd etdiyimiz 5 amilli modulun proqnoz dYqiqliyi bir il üçün 95%, iki il üçün isY 83%-Y qYdYr tYşkil edir ki, bu da hYmin modulun üstünlüyünü Yks etdirir.

E.Altman tYrYfindYn 1977-ci ildY hazırlanmış yeddiamilli model 5 il müddYtindY müYssisYnin müflislYşmYsi ehtimalını 70%-Y qYdYr dYqiqliklY pronozlaşdırmağa imkan verir. HYmin modula aktivlYrin rentabelliyi, mYnfY­Ytin dYyişkYnliyi (dinamikası), kreditlYr üzrY faizlYrin örtülmYsi Ymsalı, toplanmış mYnfYYt, örtülmY (likvidlik) Ymsalı, müstYqillik Ymsalı vY aktivlYrin mYcmuu göstYricilYri daxil edilmişdir.

•