Mdb ölkələrinin fiziki coğrafiyasına giriş. Coğrafi mövqeyi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
ərazisində öyrənilməmiş rayon yoxdur. Yer səthində olan ən sadə təsvirləri bizim keçmiş tədqiqatçılarımız vermişlər. Rus və sovet tədqiqatçılarının topladıqları böyük faktik material MDB-nin fiziki coğrafiyası üzrə ümumi, yığcam əsərlər yaratmağa imkan verdi. Bunlardan bir çoxu universitetlərin və pedoqoji institutların coğrafiya fakültələrinin tələbələri üçün tədris vəsaiti kimi nəşr edilmişdir. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Geoloji İnkişaf Xüsusiyyətləri və MDB-də IV Dövr Hadisələri MDB ərazisi relyefi mürəkkəb geoloji inkişaf yolu keçmişdir. Müasir düzənliklər, ovalıqlar, yüksək dağ sistemləri, səhralar, çöllər, təbii landşaft qurşaqları, bütün komponentləri ilə birlikdə MDB ərazisində elə bir sahə yoxdur ki, dağəmələgəlmə proseslərinə məruz qalmasın. Paleozoyun əvvəlindən MDB-nin ərazisində sabit platformalar mövcuddur. Ən qədim süxurlar 2 platformadan – Rusiya platforması və şərqdə Sibir platfornasından obarətdir. Hər iki platformanın bünövrəsini qədim Arxey və Praterozoy dövrlərinin kristallik süxurları təşkil edir. Platformalarda çökmə süxurların xarakter cəhəti layların yatımının pozulması, buna uyğun nazik olmasıdır. Layların yatımının pozulmasi onu sübut edir ki, platformalarda Kembridən əvvəlki dövrün axırından etibarən dağəmələgəlmə proseslərinə bərk kristallik bünövrə mane olmuşdur. Çökmə süxurların qalın olması onu göstərir ki, platformaların qalxdığı dövrlərdə yuyulma proseslərilə çöküntü toplanması tez-tez kəsilmişdir. Rusiya platforması ərazi cəhətdən Rusiya düzənliyi və Kola yarımadası ilə uyğun gəlir. Onun sərhədini şimalda Barens dənizi, cənubda Krım yarımadası, Donetsk təpəliyi, Skif platformasının basdırılmış hersinidləri, şərqdə Ural dağları, cənub- qərbdə Karpat dağları təşkil edir. Sibir platformasının sərhədləri Orta Sibir yaylasına uyğun gəlir. Qədim Arxey kristallik bünövrəsinin üstü 2 yerdə- şimalda Anabar anteklizində və cənub-şərqdə Aldan sipərində açılmışdır. Anabar anteklizi Aldan sipərindən çökmə süxur qatları ilə dolmuş Bilyuy sineklizi vasitəsilə ayrılır. Sibir platformasının qərb hissəsini Tunquska sineklizi tutur ki, orada üst paleozoy daşkömürlü və aşağı triasın vulkan çöküntüləri – trapplar geniş yayılmışdır. Trapplar Sibir platformasında Tunquska sineklizindən kənarlarda da yayılmışdır. Trappların yayıldığı yerlərin ümumi sahəsi 1 mln. km²-dən çoxdur. Sibir platforması səthində trappların olması onu Rusiya platformasından fərqləndirir. Vulkanizmlə filizləşmə prosesi, mental və qeyri-mental faydalı qazıntıların əmələ gəlməsi sıx surətdə əlaqədardır. Nəticədə geosinklinalın yerində maqmatik intruziv süxurlar yaranmışdır. Kaleodon və ya alt paleozoy qırışıqlığı kembridə, ordovikdə, silurda və devonun əvvəlində olmuşdur. Bu dövrdə Qərbi Sayan, Kuznetsk Alatausu, Salair təpəliyi, behruzmelikov.com behruzmelikov.com Altayın şərq rayonları, Tuva, Qazaxıstan qırışıq ölkəsinin bir hissəsi, Tyan-Şanın şimal silsilələri, Şimal torpağının qırışıq strukturları əmələ gəlməyə başlayır. Karbonun axırında və permdə baş vermiş hersin və ya üst paleozoy qırışıqlığı daha geniş yayılmışdır. Hersin qırışıqlığı qərbdə Rusiya platforması ilə də, şərqdə Sibir platforması arasındakı çox geniş ərazini əhatə etmişdir. Bu zaman Ural, Novaya Zemlya, Taymır, Qzaxıstan qırışıq ölkəsinin cənub-şərq rayonları, Qərbi Altay, Cunqari Alatausu, Cənubi Tyan-Şan qırışıq strukturları meydana gəlmişdir. Cənubi Tyan-Şanukturlarından Qərbi Sibir düzənliyinin, Turqay-Stolvari ölkəsinin Turan ovalığının yerində və Rusiya platformasının alp qırışıqlı Krım və Qafqazdan ayıran skif plitəsi zonasında baş vermişdir. Sonralar bu sahələrdə çökmə baş vermiş. Qərbi Sibir düzənliyi və Turan ovalığı müxtəlif dövrdə çökmüş epipaleozoy platformalar olduqları halda, Ural, Altay, Qazaxıstan xırdatəpəliyi, Tyan-Şan və Sayan dağları, qədim paleozoy qırışıq bünövrəsinin səthə çıxmış sahələridir. Beləliklə, üst paleozoyun axırlarında və mezozoyun əvvəllərində MDB ərazisinin böyük bir hissəsi müxtəlif yaşlı qırışıq bünövrəli platforma kimi təzahür olunmuşdur. Ən axırıncı, alp (kaynazoy) qırışıqlığı paleogen, neogendə baş vermiş və bəzi yerlərdə indi də davam edir. Buna MDB-nin ucqar cənubunda və şimalında daha çox rast gəlinir. Alp qırışıqlığının cənub, yəni Aralıq dənizi sahəsinə Karpat, Dağlıq Krım, Qafqaz, Kopetdağ, Pamir daxildir. Bu zonanın əlamətləri dağ sistemlərini platformalardan ayıran dərin Prikarpatye, İndol-Kuban, Terek-Xəzər, Türkmənistan və Pamirətəyi ön əyilmələrindən ibarətdir. Ön əyilmələrin arxasında hündür antiklinallardan ibarət xarici zona növbələşir, bunlar relyefdə uca dağ silsilələrini: Karpatı, Krım dağlarını, Böyük Qafqazı, Kopetdağı, Pamiri əmələ gətirmişdir. Cənuba doğru bu zona daxili çökəkliklər zonası ilə: Zakarpatyedə Çop-Mukaçev çökəyi, Qara dəniz çökəyi, Rion, Kür çökəkləri və Cənubi Xəzər çökəyi ilə əvəz olunur. Kiçik Qafqaz dağlarına gəldikdə, bunlar daxili antiklinallar zonasına aiddir və həmin zonaya MDB-dən başqa heç yerdə təsadüf edilmir. Uzaq Şərqdə alp qırışıqlığı sahəsinə Saxalin, Kuril adaları, Kamçatka, Koryak yaylası və Sixote-Alinin şərqi daxildir. Uca dağ silsilələri və çökəkliklərinin mövcud olması, tez-tez baş verən zəlzələlər, müasir vulkanizm və ya onların yaxın keçmişdəki fəaliyyətlərinin izləri sübut edir ki, alp qırışıqlığı sahəsi geosinklinallara xas olan əlamətləri hələ də tamamilə itirməmişdir. Bu, xüsusən alp qırışıqlığının Uzaq Şərq hissəsinə daha çox aiddir, çünki burada qırışıq əmələgəlmə prosesləri hələ başa çatmamışdır. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|