Mdb ölkələrinin fiziki coğrafiyasına giriş. Coğrafi mövqeyi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
növbələşir. Yay yağıntıları burada sutkalıq maksimumu 100 mm və daha çox (Ukraynanın qərbində 200 mm-ə qədər) olan qısa müddətli leysan şəklində düşür. Çöl iqlim tipində quraqlıq və nəmişliyin qeyri-sabitliyi meşə-çöldə olduğundan daha kəskin şəkil alır. Yay günəşli və istidir. İyulun orta temperaturu 21-23° S-dir. Yağıntının illik miqdarı azalıb 300 mm-ə qədər düşür, bu isə buxarlanmanın kəmiyyətindən 2, bəzən 3 dəfə az olur. Çöllərdə hər 2-3 ildən bir quraqlıq olur. Yay yağıntıları qısa müddətli leysan yağışlar şəklində düşür. Qar örtüyü nazik olur. Ukrayna istisna olmaqla çöllərdə qışda temperatur aşağı və qar örtüyü nazik olduğundan torpaq donur. Yarımsəhra iqlim tipi Qazaxıstanın orta zolağı və aşağı Volqaboyu üçün xarakterikdir. Bu quru, kəskin kontinental iqlimdir. İyulun orta temperaturu 23-25° S- dir. İyulun orta temperaturu 23-25° S, yanvarda orta temperatur -10-15° S olan soyuq qış olur. Yağıntının illik miqdarı 200-300 mm-dir. İlin keçid mövsümləri yaz və payız qısa olur. Səhra iqlim tipi üçün çox quraqlıq və kontinentallıq səciyyəvidir. Yay səhralarda uzun, günəşli və qızmar olur. İyulun orta temperaturu 25-29° S olur. Nisbi rütubətlik aşağı, səma buludsuz, bitki örtüyü yox dərəcəsindədir. Günəşli saatların miqdarına görə Orta Asiya səhraları fərqlənir. Səhralarda yağıntı il ərzində 100-200 mm, bəzən də 100 mm-dən az olur. Subtropik qurşaq özünün şimal ucqarı ilə MDB-ə daxil olur. Onun üçün yayda tropik, qışda isə mülayim enliklərin havası xarakterikdir. MDB subtropiklərində 3 müxtəlif iqlim tipi: Aralıq dənizi, rütubətli iqlim və quru subtroik iqlim ayrılır. Aralıq dənizi iqlimi- Krımın cənub sahilində və Novorossiyskdən Tuapseyə qədər Qafqazın Qara dəniz sahili boyunda yayılmışdır. Günəşli saatların miqdarı çox, yay isti və qurudur. Yaltada iyulun orta temperaturu 24.1° S-dir. Krımın cənub sahilində ilin ən yaxşı fəsli payızdır. O isti və günəşlidir. Krımın cənub sahilinin və Novorossiyskdən Tuapseyə qədər Qafqazın Qara dəniz sahilinin iqlimi tipik Aralıq dənizi iqlimi deyildir. Çünki tipik Aralıq dənizi ölkələrində qış xeyli isti, yay isə demək olar ki yağıntısız keçir. Rütubətli subtropiklərin iqlimi Zaqafqaziyada Kolxida və Lənkəran ovalıqlarına məxsusdur. Burada yay isti, qış mülayim keçir. Yağıntıların miqdarı çox, havanın nisbi rütubətliyi isə yüksəkdir. behruzmelikov.com behruzmelikov.com Lənkaranın iqlimi Kolxidanın iqlimindən fərqli olaraq, rütubətli subtropiklər iqliminin daha kontinental bir variantıdır. Lənkaranda yay daha isti, qış isə sərindir. (Lənkaranda ən isti ayın orta temperaturu 25.5° S, Batumidə 22.9° S, ən soyuq ayın temperaturu 3° S və 6.8° S-dir). Lənkəranda illik yağıntıların miqdarı 1124 mm, Batumidə, Qafqazın Qara dəniz sahili boyunda 2465 mm-dir. Quru subtropiklərin iqlimi- Şərqi Zaqafqaziyada Kür-Araz ovalığı və Orta Asiyanın ucqar cənub sahəsi üçün səciyyəvidir. Bu, quru yarımsəhra (Kür-Araz ovalığı) və çox isti (Türkmənistanın cənubunda iyulun orta temperaturu 30-32° S-dir) kəskin kontinental quru səhra iqlimidir. Mülayim qurşağın yarımsəhra və səhralarından fərqli olaraq, quru subtropim qışı istidir. Dağ iqlimləri. Dağlara qalxdıqca hava seyrəkləşir, şəffaflıq artır, su buxarının miqdarı azalır. Buna görə də yüksəyə qalxdıqca düz günəş radiasiyası çoxalır, xüsusən göy, bənövşəyi və ultra-bənövşəyi şüaların rolu güclənir. Dağlarda yamacların baxarlığının iqlim əmələgətirmə əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Burada temperatur inversiyası geniş yayılmış hadisədir. Dağ-dərə küləkləri və fyonlar dağlarla sıx surətdə əlaqədardır. Fyonlar dağlardan onun ətəklərinə doğru əsir və quru küləklər kimi çox isti olur. Onlar Orta Asiyada və Zaqafqaziyada xüsusən geniş yayılmışdır. Dağlarda qar xəttinin hündürlüyü bir çox amillərdən: coğrafi enlikdən, yağıntının miqdarından, yamacların baxarlığından və s.dən asılıdır. Mərkəzi Arktikada o okean səviyyəsinə yaxın, Pamirdə isə 5000 mm-dən yüksəkdə yerləşir. behruzmelikov.com behruzmelikov.com MDB-nin daxili suları A.İ. Voyeykova görə çaylara iqlimin məhsulu kimi baxmaq olar. Bu fikri eyni dərəcədə daxili suların bütün digər növlərinə: göllərə, yeraltı sulara və bataqlıqlara da aid etmək olar. Çaylar. MDB-də ümumi uzunluğu 9647864 km-ə bərabər olan 2963398 çay vardır. Bu rəqəmlər əsasən uzunluğu 25 km-ə qədər olan xırda çaylar hesablanır. Uzunluğu 500 km-dən çox olan iri çayların sayı 260-dır. MDB ərazisinin yarıdan çoxu Şimal Buzlu okeanına tökülən çayların hövzələrinə aiddir. Buraya MDB-nin Sibirdən və Rusiya düzənliyindən şimala axan ən böyük çayları daxildir. Sakit və Atlantik okeanına tökülən çayların hövzələri MDB ərazisinin ¼ hissəsindən də azını təşkil edir. Ərazinin qalan ¼ hissəsi dünya okeanına axarı olmayan daxili qapalı sahədən ibarətdir. Bu sahəyə Avropanın ən böyük çayı Volqa daxildir. Çaylarda axın MDB-nin şimalında cənubuna nisbətən böyükdür. MDB ərazisində çaylardan ən uzunu Lena çayıdır. (4400 km) Hövzəsinin sahəsinə görə ən böyüyü Ob çayıdır. (2990000 km²) Ən bolsulu çay Yeniseydir. Orta illik su sərfi 19800 m³/san-dir. MDB çayları relyefdən asılı olaraq 2 əsas tipə- düzənlik və dağ çaylarına bölünür. Düzənlik çayları geniş vadilərlə axır, sakit axdığından gəmiçilik üçün əlverişlidir. Lakin hidroenerji ehtiyatına görə o qədər də zəngin deyildir. Dağ çayları açdıqları dar dərələrlə sürətlə axır: onların uzununa profilləri astana və şəlalələrlə mürəkkəbləşmişdir. Dağ çayları gəmiçilik üçün az əlverişlidir, lakin çox böyük su enerjisi vardır. Dağlarda çayların bulanıqlığı yüksəkdir, asan yuyulan süxurlu yerlərdə çox böyük kəmiyyətə çatır. Böyük Qafqazın şərqində və Vaxş (Pamir) hövzəsində suyun bulanıqlığı 2500-4000 q/m³-ə çatır. MDB çaylarının əksəriyyəti üçün xarakterik cəhət onların mövsümü buz bağlamasıdır. Ölkənin şimal və şimal-şərqinin çayları ilin çox hissəsində buzla örtülü olur, buna görə də onların təsərrüfat əhəmiyyəti azalır, çünki həmin müddət ərzində naviqasiya üçün yaramır. MDB ərazisindəki çayların əsas iqlim tipləri aşağıdakılardır: behruzmelikov.com behruzmelikov.com Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|