Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
90 1837-ci ilin sentyabrında «Cənubi Qafqazın idarəsi haqqında layihə hazırlayan komissiya»nın rəisi sifətilə I Nikolaya göndərdiyi məruzəsində senator Qan aĢağıdakı fikir və mülahizələri bəyan etməkdədir: «Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında 3 böyük nəhrlə (çayla) qolları tərəfindən suvarılan və müxtəlif abu-havaya malik məntəqələrdən ibarət olub da, cənubun ən sıcaq yerlərilə Ģimalın soyuq qitələrində göyərən [yeĢərən] hər türlü bitkilər yetirən və məhsullar verən Cənubi Qafqaz ölkəsi uzun müddət Rusiyanı dıĢarıdan gətirmək zərurətində olduğu məhsul və malların bir çox qismindən təmin edər. Bu məmləkət, Avropa ilə Asiya arasında ən qısa, ən əmin və ən əlveriĢli ticarət yolunu təĢkil etməkdədir. Asiyanın içinə çıxan bu məmləkət Ģimali Asiya millətləri üzərində qüvvətli təsirə malik olması Ģərtilə, lüzumu gəlincə «dəniz qüvvətini suiistimal ilə, milli haqlara riayət etməyən Hindistana qarĢı» Rusiyanın əlinə ən əmin müdafiə [əslində intiqam - «mest» deyilmiĢdir] vasitə və imkanlarını verməkdədir» * . Qanın bir az muğlaq (dolaĢıq) ifadəsi dəxi Qafqazı «fəthə» çıxan Rusiyanın baĢında Hindistan havası əsən Dəli petro vəsiyyətlərinə sadiq, doymaq bilməyən çılğın bir imperialist qüvvəti olduğuna iĢarədir. Qan, Rusiya üçün iqtisadi və siyasi bu qədər böyük dəyərə malik olan Cənubi Qafqazın o zamanda ərz edən «boĢluq, səfəalət və intizamsızlığına» acıyır və onu «indiki karsız vəziyyətindən» çıxarıb da, faydalı və qazanclı bir müstəmləkə halına gətirmək üçün, idarəcə islah edilməyə möhtac olduğunda israr edir və «indiki halında, Rusiyaya heç bir qazanc gətirməyən bu gözəl malikanələr [vladeniya] dolayısı ilə əcnəbi dövlətlərin həsədini qaynadıb da yüksələn Rusiya əleyhinə kürsülər hər türlü böhtanlarla dolu hayharaylara verilir və xeyrimizi istəməyən dövlətlərin əl altından etdikləri fəsad və intriqalarla dağlardakı düĢməncə müqavimət ruhu təĢviq olunursa, bu torpaqların imperatorun feyzli əmrlərilə imar (quruluĢ) və intizama malik olacaqları təqdirdə dövlətin bu yerlərdən edəcəyi istifadə və alacağı sərvət dolayısı ilə rəqiblərin duyacağı qibtənin dərəcəsini indidən təsəvvür etmək qəbuldur» (s. 303). Qan, Cənubi Qafqaz islahatını düĢünürkən, buranın Rusiyaya xam mal verən bir müstəmləkə halında qalması fikrini əsas olaraq alır. «Hökumət - deyir - yalnız ziraatı (əkinçiliyi) təĢviq etməklə iqtifa (yetinməli) etməlidir. Fabrik və manufaktura sənayesinin tərvici (dəstəklənməsi) isə burada əkinçiliyə lazım olan qüvvələrin azalmasını mucib (səbəb) olub, bura üçün bir fayda gətirməz, Rusiya sənayesi ilə ticarətinə də zərər gətirir, çünki dövlətin himayəsi sayəsində vətən fabrik və manufakturası mükəmməl surətdə çalıĢaraq, ucuz əmtəə çıxarır və Cənubi Qafqazdan çıxacaq ipək, kətan, pambıq, boya və s. kimi məhsullar ilə hər türlü təbii zənginlikləri tamamilə qullana bilirlər». * “Materiallar”, s. 303. 91 Xammal müstəmləkəsi Cənubi Qafqaz ilə sənaye metropolu Rusiya, qarĢılıqlı mənfəətlər əsasına dayanaraq, Qanın anlayıĢına görə, qaynayıb qarıĢar, maddi olan bu qaynama mənəvi tədbirlərlə dəxi, təkmil olununca bu «mülklər» ayrı-ayrı əcnəbi təsir və intriqanın təsirindən saxlı, əmin bir hala gəlirlər (s. 314). «Ġndiki halında», yəni Qanın «islahat»la məĢğul olduğu illərdə isə, vəziyyət çox da əmin deyilmiĢ. Məmləkətin imperatorluq mərkəzindən uzaqlığı, bilxassə müsavilə (dediĢ-gəliĢ) yollarının müĢküllüyü, nəhayət «Rusiya düĢmənlərinin təhrikə mühəyya (hazır) olduqları təəssüb və milliyyət hissləri» və hətta «gələcək valilərin ehtimal olunan zəfər və hökmranlıq sevdaları» hər zaman düĢməncə intriqa ruhunun dövlətə müĢkülat çıxarmaq üçün qullana biləcəyi vasitələrdir» (s. 303). Yeni idarə sisteminin tesisində hakim fikir senatorca - makul (ağıllı, əlveriĢli) qanunlar, ədalət və hüsü idarəyə dayanan modern bir nizam ilə yerli əhalini Rusiyaya mənən bağlamaq əzmidir. Bu, sözdə çox müdəbbiranə (uzaqgörən) görünən niyyətinin təhəqqüqü (gerçəkləĢməsi) üçün ortaya qoyacağı müəyyən mülahizə və təkliflərə keçmədən əwəl, Qan Cənubi Qafqazı təĢkil edən baĢlıca üç ünsürün onunca səciyyələrini anladır: «Gürcülər, öz dinlərindən olub, onlara xilas, əmniyyət və hüzur gətirən Rusiyaya bağlıdırlar. Kef, səfahət (əyləncə) və israfa dalıb da, at belində, qılınc oynatmağı sevən gürcülər, ticarət və sənaye iĢlərini ermənilərə buraxaraq, özləri maldarlıq və əkin iĢlərilə məĢğuldurlar. Bunda da çox ibtidai bir haldadırlar. Gürcü dvoryanları, çox az qismi müstəsna, iflas etmiĢlər. Ermənilər, toplu olaraq, əksəriyyətlə Eçmiədzin və Qarabağ səmtlərində yaĢayırlar; gərçi Cənubi Qafqazın hər tərəfinə səpələnmiĢlər. Zəngindirlər. TəĢəbbüskardırlar. Ticarət ilə kiçik sənayeni əllərinə almaq istedadındadırlar. Hiyləgərliklə mənfəətpərəstlikləri dillər əzbəridir. Ġran və Türkiyə təqibat və istibdadlarından xilaslarına vasitə olduğu üçün, «Asiyanın bütün qitələrində hökumətimizin hər cür məqsədlərinə mükəmməl vasitə və amil olurlar». Müsəlmanlara gəlincə - bunlar, əksəriyyətlə «tatar cinsindəndirlər (sənəddə - tatarskoqo proisxocdeniya, yəni tatar (türk) soyundan yazılıb)» * . «Əli və Ömər məzhəblərinə» bağlıdırlar (Yüksək rus məmurları Azərbaycan müsəlmanları üçün sünni və Ģiə din idarələri, bölücülük tumu səpən əsasnamələr yaratsalar da, Azərbaycan türklərinin bütün aydınları, eləcə də baĢqa müsəlman azərbaycanlılar islam dininin heç bir təriqətinə üstünlük vermir, özlərini müsəlman sayırlar. Bu, ən azı Azərbaycanın böyük bilgini Nizami Gəncəvi çağından belədir. Alp Arslan deyən kimi: «Biz türklər əsil müsəlmanıq, bidət bilmərik!»). Gürcüstan və erməni vilayətlərində olduğu kimi, bunlar böyük bir kütlə halında Qafqazın Ģimali-Ģərq ətəklərində və Kür nəhri (çayı) ovalığında yaĢayırlar. «ÇalıĢqan və mərd * Türklərə o zaman Rusiyada tatar deyildiyi məlumdur. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|