Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
98 Eyni zamanda Dağıstanla ġimali Azərbaycanda qüvvətlənən nəqĢibəndi təriqətinin ictimai və siyasi bir hərəkat Ģəklindəki «müridizmə» qarĢı rəsmi din üləması-mollaların xatirini almaq dəxi, rus hökumətini məĢğul etmiĢdir. ÇernıĢov ilə Pozenin təftiĢləri nəticəsində Qazax, ġəmĢəddil və Borçalı ağalarına tətbiq olunan tədbirin tez önünə keçilmiĢ, geridə qalan bəylərin torpaqlarına artıq toxunulmamağa qərar verilmiĢ; 1843-cü ilə aid Cənubi Qafqaz idarəsini xülasə edən raportunun təbirincə «müəyyən bir zamana qədər mülkiyyət haqlarına təmas edilməyəcək, xəzinənin xüsusi mülkiyyətlər üzərindəki davasından sərf nəzər (geri çəkinilmiĢdir) olunmuĢdur». ÇernıĢov-Rozen təftiĢi nəticəsində Qan tərəfindən vücuda gətirilən «müəssisələr»də tədilat (dəyiĢikliklər) dəxi edilmiĢdir. Çox radikal olmamaqla bərabər, düĢünülən bu dəyiĢiklik baĢlıca yerli bəylərin mülkiyyət və zabitə iĢlərindəki əlaqələrinə aid olmuĢdur. 1843-1845-ci sənələrdə müdiri ümumi Neydqart zamanında edilən bu tədilata görə, «rus məmurları ilə bərabər bəylərdən» və digər «yüksək təbəqə» təmsilçilərindən ibarət «yerli ünsürlər»in də dövlət maĢınına çəkilməsi qərara alınmıĢdır. Daha 1843-cü ilin baĢında məmləkət müdiri ümumisi yanındakı «ġura» bəylərlə, mahal naibləri və minbaĢıların zabitə [polis] iĢlərindən uzaqlaĢdırılmalarının yanlıĢ bir tədbir olduğunu əsəflə (üzüntü) təsbit etmiĢ; «uçastok zasedatellərilə» köy «starĢinalarının» «miknətsiz (yarpaq kimi) və əhəmiyyətsiz Ģəxslər olduqlarını» qeyd eləmiĢdir. «ġura» bu müĢavirəsində həmin mahal naibliklərinə yenidən mülk sahibi «nüfuzlu yerlilərin» təyin olunmalarını, köylərdə də zabitə və əmniyyət iĢlərinin «bəylərə və əmsalı adamlara» verilməsini 9 tövsiyyə etmiĢdir. Fəqət, Qafqaz Komitəsi bu qədər irəli getməyərək, «dəyiĢikliklər olmaq üzrə» yalnız dissiplinin qüvvətləndirilməsilə kəndxudaların səlahiyyətlərini artırmağa və bu xidmətə dəxi bəylərlə ağaların cəlbinə qərar vermiĢdir [10 sentyabr 1843-cü il qərarnaməsi]. Digər xüsusiyyətlərə gəlincə, «dəyiĢikliklər» yalnız Ģəriət məhkəmələrinin səlahiyyət dairəsini geniĢlətməyə aid olmuĢ «10 aprel 1840 nizamı» mucibincə (görə) sadə, nigah və talaq (boĢanma) iĢlərinə baxmaq haqqında ikən, Ģəriət məhkəmələri indi (1842-1844), mülki, vərəsəlik, borclanma və sairə kimi davaların həlli dəxi bu məhkəmələrə keçirdi. Belə ki, 1844-cü ildə PetruĢevskinin yazdığına görə, Azərbaycanın 4-5 qəzasında rus «sudları» iĢ bulmayaraq qapanmıĢdır. Təbiidir, bu «tədil» qazılarla mollaların məmləkətdəki nüfuz və əhəmiyyətlərini artırmağa səbəb olmuĢdur. «Tədilat» eyni zamanda yerli əhalinin ədalət hissini bilxassə təhqir edən «rus ədalətinin» qadınları döymək cəzasını dəxi ilqa (ləğv) etmiĢdir 10 . «Tədilat»da güdülən əsaslı məqsəd, Qafqazdakı rus müstəmləkəçilik sisteminin dayandığı ictimai kökü imkan daxilində geniĢlətdirməkdən ibarətdi ki, 9 V.N.Ġvanenko. 10 Rus məcəlləsinin 16-cı cildi, 15. 124. 99 bunun icrası 1845-ci ildə Qafqaz namestnikliyinə [visruvalığına] təyin olunalı M.S.Vorontsova həvalə edilmiĢdi. Namestnikin səlahiyyət və mövqeyi «müdiri ümumi»lərin səlahiyyət və mövqelərindən baĢqaca idi. Müxtəlif nəzarətlər bilavasitə ona əmniyyət (etibar) edilən vilayətin idarəsinə qarıĢmazdılar. Nametinik doğruca imperatora müraciət etmək və ondan əmrlər tələqqi (xahiĢ) etmək imkanında idi. Bu, çarın bir naibi idi. «Namestnik» təbirini, o zamankı istilahla, Azərbaycan türkləri və iranlılar (Güney Azərbaycan türkləri) «təxtülləfz» (taxt sözü) tərcümə edərək «caniĢin» Ģəklində qullanırdılar. Fransız general-qubernatorunun Əlcəzairdəki səlahiyyətini o zamankı «caniĢin»in Cənubi Qafqazdakı səlahiyyətilə müĢqayisə edən müasir rus araĢdırıcıları -ikincinin bir cəhətcə birinciyə faiz (üstün) olduğu nəticəsinə gəlmiĢlər (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bu üstünlüyün nə olduğunu yazmayıb. I Nikolaya göndərilmiĢ «Sravnitelğnıy obzor upravleniy frantsuzskoqo v Alcire i russkoqo za Kavkazom» sənədində deyilir: «Əlcəzair general-qubernatorunun yarımçıq hakimiyyətilə müqayisədə Qafqaz caniĢininin idarəetmənin bütün sahələrində xüsusi və fövqəladə hakimiyyəti vardır»). Rus müstəmləkəçilik siyasətini Ġrana (Qacarlara) nüfuz etdirmək vəzifəsilə mükəlləf (borclu) olan Vorontsovun bu siyasəti tətbiqdəki taktikası və fəaliyyət tərzi əhlincə (bilənlərə) bəllidir. Onun Qafqazda güddüyü baĢlıca siyasət, «yüksək müsəlman təbəqəsi» ilə anlaĢmaq [gürcü zadəganlarla da] idi. Bu xüsusu təmin üçün o, «müsəlman» bəylərinin torpaq üzərindəki mülkiyyət haqlarını qanunən tanımaq və Azərbaycan köyündə feodalitə (izm) münasibətilə «krepostnoyluq» əsaslarını möhkəmləĢdirməyə yarayan tədbirlər almıĢdır. Tiflisdə bəylər və ağalara aid iĢlərlə məĢğul bir komitətə təsis olunmuĢdur. Bu istiqal (istək) nəticəsində «komendantlıq» idarəsi yenidən təsis edilməmiĢsə də, bəylərin torpaq üzərindəki haqları tamamilə tanınmıĢ və «mülkədarlıqları» qanunla təsdiq olunmuĢdur. Qan zamanında olduğu kimi, yenidən xanların, bəylərin və ağaların haiz olduqları (əlində olan) haqq və hüquq yeni baĢdan tədqiq edilərək, bu dəfə tamamilə əks bir nəticəyə varılmıĢdır. Vorontsov tərəfindən ona havalə olunan bu iĢi təkmil sonunda Ģefinə raport yazan Ladinski deyir ki - «mən qara müsəlman camaatının qaba itiyadlarının (özəlliklərinin) yalnız özlərindən olan zəngin və nüfuzlu təbəqəyə mənsub adamlar tərəfindən zəbt (alına) və rəbt (kəsilə) biləcəyinə» qaneyəm. «Öz faydasını güdmək üzrə» hökumətə təklif olunurdu ki: «Azərbaycan əhalisi arasında ötədən bəri vücuda gəlmiĢ olan yüksək təbəqəni mənən düĢürməyib, əksinə tutsun və yüksəltsin 11 . Ladinski bəylərin hər hankı Ģəkildə olursa olsun, feilən (gerçəkdə) əlbrində olan yerlərin hüquqən onlara alınmaz mülk kimi verilməsini tövsiyə edir və bununla qalmayaraq, bundan sonra dəxi, onlara yeni torpaqlar və mülklər 11 Ladinski raportu, 16. 2. 1846. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|