“MƏhsul satişI ÜZRƏ ƏMƏLİyyatlarin uçotu

1.3. Məhsul istehsalına məsrəflərin tərkibi və təsnifatı 
Məhsul (işin, xidmətin) maya dəyəri iqtisad uyğun bir kateqoriya kimi bazar 
iqtisad uyğunyyatının obyektiv qanunlarının təsiri altında formalaşır. Bunanla belə 
bunun tərkibi dövlətin təsiri və tənziminə məruz qalır. Başqa sbzlə, dövlət maya 
dəyərinin tərkibini ümumi şəkildə müəyyən edir və tənzimlənir. Bu, hər şeydən 
əvvəl öz əksini maliyyə nəticələrinin, müəyyən olunması və formalaşdırılmasında, 
xammal və materiallara, yanacağa, satın alınan yarımfabrikatlara preyskurant 
qiymətlərinin, enerjiyə və nəqliyyat xidmətinə tariflərin, amortizasiya normalarının 
qoyulmasında tapır. Dövlət eyni zamanda məhsullarun (işin, xidmətin) maya 
dəyərinin hədlərinin formalaşmasına da təsir göstərir. Bu da öz təzahürünü dövlətin 
mərkəzləşdirilmiş qaydada məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil 
olunmala məsrəflərin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətə aid ediləcək, eyni 
zamanda başqa mənbələrə (xüsusi təyinatlı fondlara, qeyri-büdcə fondlarının 
maliyyələşdirilməsinə və s.0 silinəcək məsrəfləri müəyyən etməsində tapır. 
Maya dəyərinə hansı xərclərin daxil edilməsi məsələsi iqtisad uyğunyyatın 
inkişafının müxtəlif mərhələlərində dövlətin yürütdüyü iqtisad uyğun (vergi) 
siyasətlə tənzimlənir. Məsələn, hələ bu yaxın vaxtlaradək (1997-ci ilda 01 yanvar 
tarixinə kimi) məhsulun, işin, xidmətin maya dəyərinə əmək haqqının bütöv 
məbləği deyil, ancaq bunun minimal həcminin dörd mislini bərabər olan hissəsini 
daxil edilirdi. Hazırda əmək haqqının məbləği istehsal olunmuş məhsulun, yerinə 
yetirilmiş iş və xidmətlərin maya dəyərinə tam həcmdə daxil edilir.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında məhsulların, işin. xidmətin maya 
dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibibdə «Mühasibat uçotu barəsində» nəzərdə 
tutulan Azərbaycan Respublikasının Qanunu, bunun əsasında Maliyyə 
Nazirliyinin tərəfindən hazırlanmış təlimat, 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən 

---

14 
qüvvəyə minmiş olan Azərbaycan Respublikasının Vergi məcəlləsində və başqa 
normativ sənədlərlə müəyən edilir. 
Sadalanan normativ sənədlərdə, məhsulun, işinvə xidmətin maya dəyərinə 
daxil olunacaq, müəssiəsələrin sərəncamında qalan xalis mənfəət hesabına və 
başqa mənbələr hesabına ötürüləcək xərclərin siyahısı verilmişdir. 
Bü sənədlərdə məhsulların , işin və xidmətin maya dəyəri istehsal və xidmət 
prosesi zamanı istifadə edilən təbii ehtiyatların, xammalların, materiallar, yanacağ, 
enerjinində, əsas fondlarında, əmək ehtiyatlarının dəyərindən, eyni zamanda 
onların istehsala və satışına sərf edilən başqa xərclərdən ibarət olması müəyyən 
edilmişdir. 
Müəsisəyə uyğun istehsal xərcləri vergiqoyma məqsədilə Vergi Məcəlləsi və 
başqa normativ aktlara uyğun təsdiq edilmiş limitləri, normaları və normativləri 
əsasında müəyyənləşdirilir. 
Qeyd 
edim 
ki, 
istehsala 
məsrəflərin uçotunun təşkili istehsalın 
texnologiyasından, 
qurulmasından, 
təşkili 
xüsusiyyətlərindən, 
buraxılan 
məhsullarınn, yerinə yetirilmiş işlərin və xidmətlərin xarakterindən və s. 
amdövrlərdən xeyli dərəcədə asılıdır. Bununla birlikdə istehsala çəkilən xərclər 
tərkibinə, iqtisad uyğun təyinatına, məhsulun maya dəyərindəki xüsusi çəkisinə, 
məmulatların hazırlanmasında və satışındakı roluna, istehsalın həcminə görə 
müxtəlifdir. Ona görə həmin xərclərin müxtəlif əlamətlər uyğun təsnifatı və 
qruplaşdırılması tələb olunur. Xərclər istehsalın xarakterinə, məhsul iş və 
xidmətlənin növünə, başvermə yerlərinə, texnoloji provevə münasibətinə, 
tərkibinə, ayrı-ayrı məhsul, işin və xidmətlərin maya dəyərlərinə daxil olunması 
üsuluna, istehsal prosesi zamanında iştirakına, istehsalla əlaqəli həcminə 
münasibətinə, planlaşdırmaya münasibətinə, başvermə dövrünə və s. görə, 
elemntlər və kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılır. Bu zaman maliyyə 
nəticələrində vaxtında və eyni zamanda da düzgün müəyyən edilməsinə imkan 
vermir. 
İstehsal xərclərinin yuxarıda göstərilən əlamətlər uyğun qruplaşdırılması 
müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Belə ki, istehsalın xarakterinə görə 

---

15 
xərclərin, məhsulun, işin və xidmətlərin növləri və istehsal prosesinin mərhələləri 
uyğun bölüşdürülür. Bu da ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmət növlərinin maya dəyərini 
müəyyən etməyə, mərhələlər uyğun təsərrüfat hesabına tətbiq etməyə imkan verir. 
Maya dəyərinin planlaşdırılması və kalkulyasiya edilməsi zamanı xərclərin 
iqtisad uyğun elementar və kalkulyasiya maddələri uyğun təsnifatı mühüm rol 
oynayır. İqtisadi element dedikdə, məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı və satışı 
çəkilən xərcin birrtərkibli (həmcins) növü nəzərdə tutulur. Xərclərin iqtisad uyğun 
elementlər uyğun qruplaşdırılması «nə sərf olunmuşdur?» sualına cavab verir. 
Məsələn, məhsul (iş, xidmət) istehsalı və satışı uyğun əmək haqqı xərci ğirtərkibli 
xərc elementidir. Bu xərci ayrı-ayrı tərkib hissəsinə parçalamaq mümkün deyildir. 
Həmin xərc elementində istər bilavasitə istehsal fəhlələrinin, istərsə də müxtəlif 
idarəetmə pillələrində qulluqçuların, mütəxəssislərin, rəhbər işçilərin əmək haqları 
öz əksini tapmış olur. 
Yuxarıda adı çəkilən normativ sənədlərdə mülkiyyət formalarının, təşkilati-
hüquqi xüsusiyyətlərinin, fəaliyyə istiqamətindən asılı olmadan bütöv müəssisələrə 
görə vahid xərc elementləri müəyyən edilib.
Hər bir elementə daxil edilən xərclərin tərkibi və məzmunu sözü gedən 
enormativ sənədlərdə geniş açıqlanmışdır. Məsrəflərin elemntlər uyğun bölgüsü 
Bunlara aşağdıakılar daxil edilir:
Material xərcləri (qaytarılan tullantıların dəyəri 
çıxarlmaqla);
Əmək haqqı xərcləri;
Sosial ehtiyaclara ayırmalar;
Əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi);
Sair xərcləri.

---

16 
müəssisə uyğun bütövlükdə onların smetasını və həqiqi məbləğlərini müəyyən 
etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xərc elementləri əsasında müəssisənini 
material və əmək ehtioyatlarına, başqa vəsaitlərə olan tələbat hesablanılır, onların 
harada və hansı məqsədlər üçün istifadə edilməsindən asılı olamyaraq xərclərin 
tərkibi və quruluşu müəyyən olunur. 
İstehsal xərclərinin iqtisad uyğun elementlər uyğun qruplaşdırılması bir sıra 
iqtisad uyğun göstəricilərin, o cümlədən ayrı-ayrı müəssisələrdə, sahələrdə 
yaradılan milli gəlirin hesablaqnması üçün istifadə edilir. 
Məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinə daxil olan xərclərin tərkibi uyğun 
rəsmi sənədlərdə xərclərin iqtisad uyğun elementlər uyğun nomenklaturası 
verildiyi halda kalkulyasiya maddələri uyğun nomenklaturası verilir. Kalkulyasiya 
maddələrinin siyahısı istehsalın xarakteri və quruluşu nzərə alınmaqla məhsulların 
(işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiya 
məsələləri uyğun sahəsi metodiki tövsiyyələr, ayrı-ayrı sahəsi nazirliklər, 
komitələr, birliklər, şirkətlər və s. tərəfindən işlənib hazırlanır və olnlara tabe olan 
müəssisə və təşkilatlara verilir. 

---

17 
Birinci on maddəyə daxil olan xərclər məhsulun (işin, xidmətin) istehsal maya 
dəyərini, on ikinci maddəni də bunun üzərinə əlavə etməklə alınan xərclərin cəmi 
məbləği isə məhsulun (işin, xidmətin) tam maya dəyərini yaradır. 
Sənayenin ayrı-ayrı sahələrində xərc maddələrinin nomenklaturası həmin 
sahələrin xüsusiyyətlərindən, istehsal edilən məhsulun xarakterindən, texnoloji 
proseslərin müxtəlifliyindən, təşkilindən, xərclərin məhsulun (işin, xidmətin) maya 
dəyərinə müstəqim və dolayı yolla daxil edilməsi imkanlarından və s. 
amdövrlərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn, respublikanın ənənəvi və aparıcı 
istehsal sahəsi olan neftçıxarmada bu sahə üçün xarakterik olan bəzi xərc 
maddələri: neftin çıxarılması üçün istifadə edilən enerji; laylara süni təsir 
göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər; neftin və alınan qazın yığılması və nəqli uyğun 
xərclərin; neftin texnoloji hazırlığı uyğun xərclər və s. tətbiq edilir. 
Aşağıda göstərilmiş əlavələrdə respublikada idxal və ixrac edilən malların 
miqdarı, statistika uyğun onların dəyəri və nisbəti faizlə göstərilmişdir. 
Əlavə 1