Memar əCƏMİ naxçivani yaradiciliğinda ahəngdarliq

2. Təbiətdə forma

Bəşər elminin dəyərinə və gerçəklik dərəcəsinə qətiyyət gözü ilə baxsaq məntiq və riyazi elmlərin ona zəruri bir isbat yolu qazandırdırdığını görərik. Bu elmlər tətbiqi zamanı sağlam təməl üzərində qurulan elmi təfəkkür güclü və aydın bir isbat yolu və metodu üzərində yürüyür. Bu yolu tutmayanlar haqqın və ədalətin nə demək olduğünu bilmək istəməzlər, bu xüsuca möhkəm isbat yolu ilə yanaşmazlar və onlara əməl etməkdən xoşlanmazlar. Bu da durmadan zehinləri şübhələr və fəhimlərə sürükləyər. Həqiqəti yalnız xəyallarda, ruhsuz simvollarda müəmmalı, boş, havayı, şeylərdə arayarlar. Digərləri isə elə bilərlər ki, onların bildikləri hər şeyə yetər.

Canlı təbii varlıqlar bütün inkişaf mərhələrində öz-özünü təkrar edir. Beləliklə biz harmonik prinsipləri dərk etmək üçün təbiətdə yaradılış mərhələlərini dərk etməliyik: "Məyər ki, arif bütün həzrətləri, yəni yaradılış mərhələlərini qavramış olsun. Böylə bir arif mütləqa qafil olmaz "[80. s. 93]. Qaliley göstərirdi ki, " Hər kim təbiətin dahi kitabını, onun yazıldığı dili və işarəsini anlasa, başa düşər ki, bu riyazi dildə yazılıb, onun işarəsi isə üçbucaq, dairə və başqa həndəsi fiqurlardan ibarətdir. Bunlarsız insan heç bir söz belə anlaya bilməz [79. s.18]

Bizim nəzəriyyə tarixi inkişafı təcrübədən konstruksiyaya aparan evrstik (nəzəri tədqiqatın məntiqi və metodiki üsulları sxemi) araşdırmalardan keçir: bu dolanbac və çoxpilləli yoldur. Sonra sistematik ifadə yolu gəlir, əvvəlcə nəzəri sxem işlənir, sonra buna əsasən araşdırma aparılır. İzomorf araşdırma şəkli müşahidə faktlarına əsasən bu və ya başqa nəticəni ümumiləşdirir.

Təbii formaların xarici görünüşü hər şeydən əvvəl bizim gözümüzdə inikas edərək xarici aləm ilə tanışlığa imkan yaradır. Morfologiya (forma haqqında təlim, yunanca "morye" -forma, "loqos" -söz) termininin müəllifi olan böyük alman şairi və naturalisti İohan Volfqanq Hote (1749-1832) arzu edirdi ki, orqanik cisimlərin əmələ gəlməsi, inkişafı və çevrilməsi haqqında vahid təlim yaradılsın.

İndi biz bilirik ki, hər şeyin keyfiyyətcə inkişafı eyni həndəsi qanunauyğunluqla olur və tərsinə, keyfiyyətinə görə eyni olan predmetlər həndəsi formalarına görə müxtəlif ola bilərlər.

Dinamiki inkişaf isə sonra görəcəyimiz iz kimi harmoniyanın universal prinsipi olan ilahi mütənasiblik qanunu- Qızıl bölgü prinsipi ilə həyata keçirilir.

Son dərəcə mürəkkəb struktura malik olan təbii varlıqların quruluşunun analizinə hər biri mümkün diapozonda dəyişən tərkib hissələrinə ayırmaqla başlamalı, harmonik quruluşu apriori (isbata ehtiyacı olmayan təklif) qəbul olunmalıdır. Qaliley və Nyuton öz "apriori"lərini real aləmin subyektiv hissəsi keyfiyyət xassəsi kəsb edən materiallardan qurmuşdur. Bu obyektiv aləmin subyektiv anlayışı, həndəsi abstraksiyanın fiziki qavrayışıdır.

Yuxarıda göstərmişdik ki, bu ucsuz-bucaqsız kainatın hər yerində harmoniya qanunları hökmranlıq edir. Hər biri özlüyünda bir komandan olan hər bir zərrəcik bu ilahi qanunun komandası ilə idarə olunur. Ən kiçik zərrəciklərdən başlayaraq (mikrozərrəciklər) ən böyük hissələrə (makrohissələrə) qədər hər şey bu prinsipə bağlanır. Harmoniya, o cümlədən mütənasiblik canlı və cansız təbiətin ümumi prinsipi kimi təzahür edir. Mütənasibliyin dixotomik (ikilik) xüsusiyyəti isə kombinasiyaya yol açır və dəyişkənliyi izah edir.

Dəyişkənlik, canlı təbii varlıqların formayaranmasının əsas xüsusiyyətidir. Deməli, harmoniyanın əsas prinsipi olan mütənasiblik öz praktiki həllini təbiətin forma yaranmasında tapır. Antik dövrlərdən günümüzə qədər gəlib çatmış insan əli ilə yaradılan memarlıq və incəsənət əsərlərinin quruluşunu dərk etmək üçün mütləq canlı varlıqların formayaranma prinsipi müəyyən olunmalıdır.

Əslində önəmli olan təbiət deyil, bəlkə də onun bizə göstərmək istədiyi ilahi mənadır. Təbiətin bütün canlı varlıqları mürəkkəbliyindən asılı olmayaraq bir fundamental qanunla inkişaf edir. Təbiətdə var olan ilahi mütənasibliyi sezən sənətçi bunu əsərlərində təqlid yolu ilə həyata keçirir. Bütün hissələri orqanik vahid olan canlı təbii varlıqların hər xüsusi bütöv hissələrinin strukturlarının təşəkkül prosesinin və inkişafı qanununun aşkar olunması yolu ilə göstərilən məsələnin həlli mümkün olur. Sonra görəcəyimiz kimi bu da yalnız və yalnız vahid harmoniya qanunu - Qızıl bölgü prinsipi olan İlahi mütənasiblik qanunudur. Canlı orqanizmlərin ölçü strukturlarının (həndəsi oxşarlıqlırının) öyrənilməsi göstərir ki, bu strukturlar hər hansı başlanğıc nöqtənin inkişafının nəticəsidir.

Əgər inkişaf varsa, dinamika var. Kristallar düzxətli, canlı orqanimzmlər əyrixətli (dinamiki) simmetriyaya malikdir. Kristallarla, canlı təbii varlıqların və bitkilərin formaları arasında fərq nəzərdən keçirildikdə bu quruluşların dərin fəlsəfi mənasının olduğunu görərik. İ. İ. Şafranovskinin göstərdiyi kimi "Bu vaxta qədər canlı və cansız təbii formalarla-donmuş , daş aləmlə inkişafda olan varlıqların və bitkilərin həyati dünyası arasında sərhəddin olub, olmaması barəsində qızğın mübahisə gedir [77. s. 95].

Deməli, formayaranma statiki yox, dinamiki xarakter daşıyır. Bu da onun simmetrik və ya asimmetrik (mütənasiblik) xassəsini təsdiq edir. Beləliklə, hər hansı başlanğıc nöqtənin inkişafının nəticəsi olan, müəyyən fazanı içərisinə alan qapalı səth (tutum) yaranır ki, bu səth növünə biz forma deyirik. Deməli təbiətdə formanın yaranma mexanizmi harmoniyanın bütün prinsiplərini-mütənasiblik, simmetriya, ortaq ölçülülük, həndəsi oxşarlıq prinsiplərini özündə birləşdirir.

Hotenin ifadə etdiyi kimi : "Bütün formalar oxşardır, lakin onlardan heç biri o birisinin eyni deyil. Onların bu xüsusiyyəti qanunun sirrini göstərir" [84. s. 8].

Təbiət quruluşlarını insanda təcəssüm etdirir: Formayaranma - nizamlılıqdır . Nizamlılığı harmonik prinsiplər müəyyən etdiyinə görə formanın iç mahiyyəti məsələsinə biz biokimyəvi, biofiziki və s . baxımdan yox, (Bunlarla təbiət elməri məşğul olur, yuxarıda göstərmişdik ki, ayrı - ayrı elmlər nizamlılığı müəyyən etmir) canlı orqanizmlərin inkişafının riyazi mütənasibliyi baxımından yanaşırıq.

Təbii varlıqların forma problemini təkcə onl arın səthlərinin formasını müəyyən etməklə həll etmək olmaz. Əgər belə olsa inkişaf prosesi nəzərə alınmır. Hadisə dinamiki yox, statiki yöndən izah edilmiş olur ki, bu da məsələnin birtərəfli həllinə gətirib çıxarır. Sonradan görəcəyimiz kimi formayaranmanı müəyyən edən elementar formanın dinamiki tənliyidir. Onun fəzanı tutması hadisəsinin mahiyyəti isə yuxarıda göstərdiyimiz kimi başlanğıc nöqtənin inkişafının nəticəsidir. Ekspansiya (böyümə, genişlənmə, lat."expanse") adlanan bu iki hadisə bir- birindən ayrılmazdır. Təbii inkişaf qanunu harmonik prosesdir. Harmoniyanın qanunları təkcə araşdırma məqsədini yox, həm də onun daxili mahiyyətini açır.

Yuxarıda araşdırma məqsədinin iki mühüm yolu olduğunu göstərmişdik. Birinci yol varlıqların parametrlərinin öyrənilməsinin fiziki, kimyəvi və s. yoludur, ikinci yol isə kainat obyektlərinin öyrənilməsinin həndəsi harmoniya yoludur. Birinci yol araşdırıcını makro və mikrodünyanın sonsuz mürəkkəbliyi ilə yükləndirir. Bu zaman müxtəlif parametrlərlə yazılan bütövlük hadisəsinin ümumi dili olmur. İkinci yol isə həndəsi abstraktlaşdırma yoludur. Bu halda öbyektin faza strukturlarının faza xarakteristikalarının yazılmasının vahid qanunu olur. Obyektin formasını ifadə edən bu qanun tam riyazi-Həndəsi yola əsaslanır, başlanğıc məlumatlar moduluna- varlığın ilk başlanğıc şərtinə (sonra görəcəyimiz kimi elementar A rombunun diaqonallarının kəsişmə nöqtəsinə) aparıb çıxarır. Beləliklə, araşdırılan mürəkkəb təbii obyektin sadə dili vahid harmonik qanunu ifadə edir. Bu dilə malik olmaq yaradıcılığın əsas müvəffəqiyyətidir.

Deməli, harmoniya prinsiplərinin bir-birinə, hərəkətdən sükunətə, dinamikadan statikaya və beləliklə, mütənasiblikdən simmetriyaya keçidi, canlı təbii varlıqların inkişaf qanunauyğunluqları, harmoniyanın həndəsi oxşarlıq qanunu ilə ifadə edilən, insan əli və təfəkkürü ilə yaradılan memarlıq və incəsənət əsərlərinə çevrilməsi ilə eyniləşir, təbii struktur anlayışı incəsənət strukturunun anlayışına çevrilir.

Maddi aləmin strukturu və onun modelləşməsi insan təfəkkürünün incəsənət formalı inikasıdır. Strukturluluq kifayət qədər ümumi qanundur. Elmi və bədii yaradıcılığın aşkar edilib anlaşılan hala sala bildiyi məhsulları materiya və hərəkətin struktur hadisəsidir. "İncəsənətin ayrı-ayrı növləri, bədii ədəbiyyatda poeziya, musiqi, rəssamlıq, memarlıq və s. müxtəlif yarımstrukturların orqanik toxunuşu, qarşılıqlı nüfuzu ilə ifadə elilən bədii tamlığın ayrı-ayrı komponentləridir"

[90 s. 297].

Artıq biz əvvəlcə müstəvi üzərində, sonra isə üçölçülü fazada modullaşan tamlıq hadisəsini həndəsi və cəbri dillə ifadə etməyə hazırıq. Tamlıq hadisəsinin belə iki ifadə etmə üsulu tamamilə eyniliyin müxtəlif dillə ifadəsidir. Bunların dərki ilə biz qızıl bölgünün dərin mahiyyətinə nüfuz edirik.
3. Simmetriya

Mütənasibliklə yanaşı harmoniyanın əsas anlayışlarından biri də simmetriyadır. Təbiət elmlərinə və fəlsəfəyə nəzər saldıqda görürük ki, simmetriya bəşər mədəniyyəti üçün qəribə sxemlərin ( naxışlar ) məqsəd və vəzifəsini qarşılıqlı əlaqələndirir və tarazlaşdırır. Simmetriyanın dərkinə əsaslanan nəzəriyyə bu sahədə bəşər bilgisi üçün çox önəmli rol oynaya bilər, simmetriyanın tətbiqi üsulu isə detallar üzərində incə məna ilə düşünməyi tələb edir. G. Veyl yazır: "Mən nə qədər mühakimə etdimsə gördüm ki, faktlarsız (aksioma) qəbul olunan bütün müddəalar öz mənbəyini simmetriyadan götürür"[16. s.13]. Elm və incəsənətin bir çox sahələrində qəbul olunan forma və ifadələr nəticə etibarı ilə simmetriyaya söykənir. Simmetriyanın prinsipləri bilik dairəsini vahid şəklə salır və bütünləşdirir. Simmetriya ilə məşğul olanlar bilir ki, onun tətbiq dairəsi nə qədər genişdir. Rəssamlar, musiqiçilər və alimlər eyni anlayışlara söykənirlər, lakin müxtəlif dillərdə danışırlar. Buda onlara imkan vermir ki, eyni problemin həlli üçün bir - birini başa düşsünlər.

Müasir dövrdə simmetriya iki cür anlaşılır: Antik dövrdən gələn və mütənasibliklə anlaşılan birinci anlayışa görə "Simmetriya ayrı-ayrı hissələrin qanunauyğunluğunun elə növüdür ki, onları vahid məqsəddə birləşdirir" [3. s. 35] .İkincisi, simmetriyanın müasir anlayışı olan qruplar çevrilməsidir. Lakin hər iki halda simmetriyanın mahiyyəti müxtəlifliklərin eyniliyindən başqa bir şey deyil. Təbiət elmlərinin bütün sahələrində simmetriya fəzanın strukturunu saxlayan həndəsi çevrilmədir. Bu çevrilmə təbii obyektləri güzgü əksetdirmə, dönmə (fırlanma), köçürmə əməliyyatları yolu ilə özünə konqrent cisimlərə çevirir və nəticədə uyğun simmetriya növləri-güzgü, köçürmə və dönmə simmetriya növləri meydana çıxır.

Qədim Yunan mifologiyasına görə biçimsizliyi, qaydasızlığı, qarma-qarışıqlığı, xaosu əcdahalar (sehirli qüvvələr) törədirlər. Allahlar isə qayda-qanunun, harmoniyanın ifadəçisidir. Buna görə də onlar allahların parlaq obrazlarını harmoniya və onun qanunları olan simmetriya və mütənasibliklə əbədiləşən gözəl heykəllərdə ifadə edirdilər.

Harmoniya və onun qanunları simmetriya ilə, mütənasibliklə təbii şeylərin quruluşunu təcəssüm etdirir. Beləliklə, qədim Yunanlar qayda- qanunu və gözəlliyi harmoniya ilə eyniləşdirirdilər [4.s.158].

Simmetriya harmonik anlayışdır. Bütün kainatın simmetrik quruluşda olması onun sonsuz xassələrini ortaya çıxarır. Xüsusi halda bərabərliyi ifadə edən simmetriya mütənasmiblik xassəsinə malikdir. Bizim üçün ən vacibi ölçünün dəyişmə hadisəsi və inkişaf xassəsidir ki, bu da dinamiki simmetriyadır. "Eyni və bərabər hesab edilən hissələrin ölçüləri arasında funksional asılılığın olması dinamiki simmetriyanın əsas xüsusiyyətidir" [4. s. 19].

Simmetriyanın əyrixətli elementlərinin vacib dəyişkənliyi nəzərə alındıqda bu prinsip dissimmetriya anlayışında öz əksini tapır. Düzxətli simmetriyanın evalyusiya prosesində əyrixətli hala çevrilməsi zamanı simmetriya prinsipləri itmir.

Cansız təbiətdə düzxətli simmetriyanın əyrixətli simmetriyaya (homologiya) çevrilməsi canlı təbii varlıqların hərəkətli orqanlarına çevrilməsi ilə nəticələnir. İnsan və heyvan bədəninin quruluşu xaricən statiki simmetriyaya malikdirsə, daxilən dinamiki xarakter daşıyır, asimmetrikdir. Ömrünün sonlarında görkəmli təbiətşünas və mütəfəkkir V. İ. Vernadski göstərirdi: "Mənə elə gəlir ki, canlı varlıqların simmetriyası onların xarici formalarının simmetriyasından daha dərin mahiyyət kəsb edir" [1. s. 151]. Simmetriya və mütənasiblik harmoniyanın əsas prinsipi olmaqla, mütənasblik bərabər, eyni, eyni cins dəyişmə, simmetriya isə bərabər, eyni, eyni cins quruluşun saxlanmasıdır.

4. Mütənasiblik
Mütənasiblik məfhumu altında tam və onun hissələrinin bir-birinə və tama olan münasibəti başa düşülür. Antik dövrdə mütənasiblik belə başa düşülürdü; "İki hissə və ya kəmiyyət üçüncünün vasitəsi olmadan əlaqə yarada bilməz, bu mütanasibliklə qazanılır. Ədədlərin mütənasibliyinə gəldikdə isə üç ədəd o vaxt mütənasib olur ki, birincinin ortancıya nisbəti, ortancının üçüncüyə nisbəti kimi eyniləşsin"

[57. s.7]. Burada ifadə olunan orta müənasiblik hissələr arasında əlaqə qanunun ifadə etdiyinə görə harmoniyanın tərkib hissələrindən biridir. Mütənasibliyin aşağıdakı növləri var:

1. Ədədi mütənasiblik: a - x = x - b

Hesabi orta:

2. Həndəsi mütənasiblik: a:x = x:b . Həndəsi orta x =

3. Orta harmonik: 1 : x=1 : 2

4. Qızıl bölgü: Bu tamın elə iki hissəyə bölünməsidir ki, tamın özünün böyük hissəsinə olan nisbəti, böyük hissəsinin kiçik hissəsinə olan nisbəti kimidir. Yəni

(a+b) : a=a : b=(+1) : 2=1.618..=F

Belə ki, F-1=0,618... - 1 = F

Qeyd etmək lazımdır ki, mütənasibliyin qızıl bölgü prinsipi qədim Yunan filosoflarına məlum idi. Qədim Yunan fəlsəfəsinin dahi nümayəndəsi Platonun "Timey" əsərində əsas etibarı ilə dünyanın mənşəyi, quruluşu, onu dərk etmək üsullarından bəhs edilir. Platona görə səliqə - səhmanlı kainatın elementləri onun təşəkkülünə qədər başdan-başa qayda və əndazədə məhrum olmuş vəziyyətdə idi [82 s 238].

Amma onları bu vəziyyətdə görən yaradıcı müəyyən qanunauyğunluqla əşyavi elementləri ciddi səbəbiyyət əlaqəsinə malik qanunauyğun qarşılıqlı təsir vəziyyətinə gətirmişdir. "Həm də ən yaxşı əlaqə, şübhəsiz ki, iki şeyi bölünməz bütöv bir şeydə birləşdirən əlaqədir" [82 s. 211].

Platon şeylərin növlərinin həm formalarına, həm qarşılıqlı təsirlərinə, həm də birinin digərinə çevrilməsi üsullarına görə çox müxtəlif olduqlarını göstərməklə, həmin şeylərin bizə hansı qaydada müxtəlif cür təsir göstərdiklərini də izah etməyə çalışmışdır.

Mütənasiblik harmoniyanı müəyyən edən prinsiplərdən biri olduğu üçün birmənalı deyil. Forma araşdırıcıları üçün cəbrdə ədədi, həndəsədə həndəsi kateqoyria olmaqla ölçünün bərabər dəyişməsidir. Onun bu xassəsi cəbrdə ədədlər münasibətini, həndəsədə həndəsi oxşarlığı müəyyən edir.
5. Həndəsi oxşarlıq
Beləliklə, həndəsi oxşarlıq, mütənasibliyin həndəsi ifadəsi, fəza formalarının yazılma formasıdır. Xarici aləmin dərki həndəsi oxşarlıq qanunu ilə həyata keçirilir. Bütövlükdə müfəssəl strukturlu görünüş qabiliyyəti- orqanizmin (gözün) görmə funksiyası həndəsi oxşarlıq qanununa tabedir. Gözün torlu qişası bütün səviyyələrdə bu prinsipi yerinə yetirir. Hər hansı real obyekt göz bəbəyində mütənasiblik pərgarına uyğun inikas edir. Deməli göz həndəsi oxşarlıq yolu ilə xarici aləmin fəza obrazını şifrələyib beynin görüş sahəsinə verir. Baxış qavrayışı fəza kateqoriyasıdır [6. s.118]. Göz bilavasitə ölçmür, müqayisə edir. Gözdə inikas edən varlıqların semantik mənası yoxdur. Oxşarlıq qanunlarına görə obraz gözdə fəza ölçü xarakteristikalarının cəmi kimi alınır. Həndəsi oxşarlıq prinsipi ilə həyata keçirilən görmə mexanizmi şeylərin fəza obrazının təyininin açarını verir. Belə halda mütənasibliyi təyin edən oxşarlıq görmə qavrayışının kodudur. Kodlaşma mexanizmi təqribən aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilir: Təbii varlıqlar- mütənasiblik- ortaq ölçülülük- baxış qavrayışı- gözdə inikas- beyinin görüş sahəsində kodlaşma.

Həndəsi oxşarlıq qanunu ilə təşəkkül tapmış təbiətin sutrukturu bu yolla özü həmin quruluşa malik olan və obrazı inikas etməyə uyğun yaranan göz bəbəyi vasitəsi ilə hələ mənası tam açılmayan insan şüuruna- beyinə köçürülür. İlk qavrayışda beyin real varlıqların bütövlüyünü aça bilmir. Əgər bütövlüyün mahiyyətini aça bilsək təbiətin harmonik quruluşunun vahid dərkinə addım atmış olarıq. Maddi aləmin dərki görmə ilə əlaqədardır.

Başqa canlılardan fərqli olaraq görmə mexanizminə uyğun obrazı kodlaşdıran insan beyni bu obrazın mahiyyətini açmaq üçün həndəsi oxşarlıq prinsipinə əsaslanan quruluşa malik olan ortaq ölçü alətlərindən istifadə edir. Beləliklə, yarandığı gündən sənətkar insan kainatın strukturunun dərkinə çalışır, onu öz beynində həndəsi oxşarlıq qanunu ilə kodlaşdırır və əxz etdiyi prinsiplərlə yaratdığı ölçü alətləri vasitəsi ilə özünün mədəniyyət və incəsənət əsərlərini yaradır. Antik dövrlərdən başlayaraq yaranmış incəsənət əsərlərinin quruluşu fikirlərimizi təsdiq edir. İlk dəfə görmə hadisəsini gözdən yayılan şüalarla deyil, xaricdən gələn şüalar yolu ilə mümkün olma ideyasını irəli sürən orta əsr Müsəlman Şərqinin böyük müsəlman ensiklopedisti İbn Heysamdır (950-1051). Öz təfəkkürü ilə maddi varlığın insan gözündə inikas qanunauyğunluğunu irəli sürən İbn Heysam göz sisteminin görmə mərkəzi olduğunu və onun üzərində irəli gələn izlənilmələrin görmə sinirləri ilə beyinə köçürüldüyünü isbat etdi [60. s. 115]

Orta əsr müsəlman intibahında riyazi ədədlər bütövlüyün proyeksiyası kimi qəbul olunurdu. Fəza-zaman anlamında bu konsepsiya metafizik mahiyyət daşıyırdı. Buna görə də elmlər arasında riyazi ədədlər elmi olmaq etibarı ilə universal struktura malik təbii şeylərin sezmə yolu ilə dərki kimi xüsusi rol oynayırdı. "İnsanın bütün yaradıcılığı boyu Təbiətdə həndəsi oxşarlığın riyazi qanununa simmetriya fonundan baxılırdı" [6. s. 21]

6. İlahi mütənasiblik qanunu - Qızıl bölgü

Orta əsr müsəlman intibahında ətraf mühitin dərki də ədədlər anlayışı ilə analogiya təşkil edirdi. Belə halda ədədi qavrayış varlıq və kainatın strukturuna açar hesab olunurdu. "Kainat" sözünün özü də qayda-qanun ifadə edirdi. Kainatın quruluşunun öyrənilməsi ədədlər nəzəriyyəsinin öyrənilməsi ilə eynilik təşkil edirdi. Kainat elmində ədədlər simvolik deyil abstrakt (mücərrəd) düşüncə idi. İslam mədəniyyətində isə həndəsi fiqurlar simmetriya oxları istiqamətində müəyyən qanunauyğunluqla yerləşdirilərək kainatın məcazi ifadəsi hesab olunurdu [7. s. 215].

Antik dövrdən başlayaraq qədim Misirdə, qədim Yunan fəlsəfəsində, orta əsr müsəlman incəsənətində, orta əsr Avropa intibahında tamın müəyyən qanunauyğunluqla iki hissəyə ayrılması məsələsi böyük maraq doğurur. Qızıl bölgü adlanan bu ilahi mütənasiblik qanunu təbiətin quruluşunu, ilk növbədə orqanik vahidliyi ifadə edir. "Qızıl bölgü əski çağlardan bəri varlıqda kəşf edilən bir elm simvoludur". [20. s 257]

İbn Haldun "qızıl bölgü" mütənasiblik sistemini ilk növbədə həndəsi elmlərə aid edir və göstərir ki, "Bir-biriylə mütənasib olan dörd kəmiyyətdən birincisinin üçüncüsüylə çarpımı (hasili), ikincisinin dördüncüsünə çarpımına bərabərdir" [68. s. 1155].

Qızıl bölgünün mahiyyətinin nədən ibarət olduğunu göstərək. Oxşarlığın qarşılıqlı nüfuzunun açarını bizə "qızıl bölgü" düzbucaqlısının diaqonalları ilə tərəfləri arasında münasibət verir (şək. 1).

Doğrudan da yarım kvadratın diaqonalını (=360/2, yarım dövr) qədər döndərsək tərəfinin uzunluğu vahid olan kvadratı, tərəfinin uzunluğu vahid olan kvadratı tərəfinin uzunluğunu kvadrata çevirmiş oluruq. Beləliklə, statik əsaslı kvadrat sistem, dinamik əsaslı qızıl bölgü düzbucaqlısını (şək 1.) müəyyən edir. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, hər bir dinamiki inkişaf qanunun kökü statiki əsasa dayanır. Bu halda ortaq ölçülülüyü və həndəsi oxşarlıq prinsipini diaqonallar həyata keçirir. Diaqonallar və sadə düzbucaqlıların tərəfləri (kvadrat və ikiqat kvadratlar sisteminin diaqonalları və tərəfləri) qədim həndəsəçi memarların əlində gözün torlu qişasında a/b nisbətini əks etdirən qoşa ölçüyə çevirir. Nəticə etibarı ilə "Qızıl bölgü" dixotomiyası canlı obyektlərin inkişaf qanunauyğunluğunu və bütövlüyünü həndəsi dillə izah etməyə imkan verir. Bu ilahi qanunun dixotomik xüsusiyyəti tam və onun hissələri arasında olan iki rabitə növünü-additivliyi və multiplikativliyi müəyyən edir.

a+b=c (additivlik) (1)

a:b=b:c (multiplikativlik) (2)

Belə bir sual ortaya çıxır: Additivliyin və multiplikativliyin vahidliyində hansı ilahi qüvvə var ki, bu qüvvə təbiətin harmoniyasını canlı təbii varlıqların harmonik inkişaf qanununu və onların strukturunu müəyyən edir?

Additivlik elementar tamın iki hissədən ibarət olduğunu göstərir. Simvolik olaraq hər bir c olan tam a və b ilə işarə olunur. Həndəsi olaraq uzunluğu c olan düz xətt parçasının a və b hissələrinə ayrılması belə abstrakt ifadədir. Bu iki parçanın uzunluqları bir-birinə bərabər deyilsə, kiçik parça uzunluğunun böyük parça uzunluğuna olan nisbəti, böyük parça uzunluğunun ümumi parça uzunluğuna nisbəti kimi olarsa, o halda additivlik və multiplikativlik xassələri birləşir - düz xətt parçası qızıl bölgü nisbətində ayrılmış olur [10. şək.2]. Burada təbii obyektlərin düz xətt parçaları ilə eyniləşdirilməsi tamamilə şərtidir. Göstərilən analogiya dəqiq və birmənalı olduğuna görə tamlığı daha dərindən ifadə edir və xətti abstraksiyadan real varlığa keçmək üçün körpü rolunu oynayır. Qızıl bölgü prinsipinin additivlik xassəsi canlı təbii obyektlərin konstruksiyalarının konstruksiyalanmasında dixotomik prinsipi , multiplikativlik isə strukturun bütün hissələrinin vahid qanunla genişlənərək boyun dəyişməsini ifadə edir. Tama aid olan hissə və tamın özü öz parametrlərini eyni bir üsulla dəyişir. Dixotomik xassəsinə malik olan vahid orqanizmin bütün hissələri eyni bir qanunla-həndəsi silsilə qanunun ilə dəyişir. Additivlik və multiplikativliyi birləşdirən tənliyin birgə həlli qızıl bölgü ədədlərinin artan

1; 1,618; 2,618..;

və azalan

1; 0,618; 0,382....

sıralarına gətirir [6. c. 63]

Strukturun təbii elmi mahiyyətini additivlik və multiplikativlik baxımından kodlaşdırmaq üçün energetik faza hadisələrinin birgə tənliyini yazmaq lazımdır. Bunun üçün isə (1) və (2) tənliklərinə vektori forma verilir .

U : S = S : R

Bu ifadələrin mütləq qiymətləri:

[R] = [S] + [U]

[R] = [S] : [U]

Bu tənliklərin vektori formasındakı oxlar potensiyanın istiqamətini göstərir. Bu üsulla biz düz xətt şüasında təsvir olunan additivlik və multiplikativlik ideyasını energetik təsirli üçölçülü fəzaya köçürürük. Nəticədə sinqulyar fazada başlanğıc nöqtə ekspensiyasına gəlirik. Bu halda additivlik və multiplikativlik baxımdan qızıl bölgünün təbii elmi mahiyyətini vektori həndəsə açır.

Məlum olduğu kimi vektori həndəsənin əsasını vektor üçbucağı şəklində göstərilən vektorlar cəmi təşkil edir. Bu mənada vektori həndəsə adi həndəsəyə qovuşur və onun xassəsinə malik olur. Lakin məsələ statiki yox, dinamiki xarakter daşıyır. Elə buna görə də additivlik və multiplikativliyin vahidliyi simmetriyanın vahidliyinə çevrilərək adi həndəsədə bir düz xətt üzərində yerləşən üç nöqtə ilə müəyyən olunur [6.c.64].

Formayaranma nəzəriyyəsini, onun tənliyini dərk etdikdən sonra təbiəti dərk etmənin fundamental prinsipinə baxa bilərik. Lakin bu fundamental məsələnin həllinə öncə cəbri yox, həndəsi yolla baxmalıyıq. Bizim gedəcəyimiz məntiqi qurma yolu budur. Qurma üsullarında formaların alınması pərgar və xətkeşlə yerinə yetirilir ki, bu da memarlıqda mütənasiblik probleminin praktiki həllinə gətirib çıxarır.

Necə olursa olsun qızıl bölgü prinsipinin həndəsi üsulla yerinə yeririlməsinə həndəsi fiqurların yarıya bölünməsi və ya iki dəfə artırılması yolu ilə başlanır. Bunun cəbri forması isə yuxarıda izah etdiyimiz kimi birinci dixotomiya olan (a=b+c)-dir. Deməli müstəvi fiqurlara keçdikdə ilk öncə bərabərtərəfli həndəsi fiqurlar (kvadrat, bərabərtərəfli üçbucaq və s.) qurub sonra onların tərəflərini yarıya bölməli, ya da iki dəfə artırmalıyq. Kvadrat misalında qızıl bölgü ədədinin alınma ardıcıllığı belədir:

1. Kvadratın qurulması

2. Birinci dixotomiyanın yerinə yetirilməsi - Kvadratı şaquli xətlə iki bərabər hissəyə bölürük, tərəflərinin nisbəti 1:2 olan yarım kvadratlar - düzbucaqlılar alırıq.

3. İkinci dixotomiyanın həyata keçirilməsi. Yarım kvadratları yenidən, bu dəfə diaqonallar vasitəsi ilə yarıya bölürük. Diaqonal dixotomiyası bu halda artıq yeni keyfiyyətlər meydana çıxarır. Bu keyfiyyətlər xətlərin ortaq ölçüsüzlüyü, bucaqların qeyri-bərabərliliyi və irrasional ədədləridir.

Beləliklə, sxemə görə:

və rasional və irrasional ədədləri ilə ifadə olunan qızıl bölgü tam və onun hissələrinin (kvadrat, yarım kvadrat) parametrləri (bucaqları, tərəfləri) arasında əlaqə yaradır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, qızıl bölgünün birinci dixotomiyası bərabərlik və rasionallıq, ikinci dixotomiyası isə qeyri bərabərlik və irrasionallıqdır. Eyni zamanda birinci dixotomiya simmetriklik, ikinci dixotomiya mütənasiblikdir.

Nəticə etibarı ilə qızıl bölgünün mahiyyəti bərabərliklə qeyri- bərabərliyin, simmetriya ilə mütənasibliyin rasionallıqla irrasionallığın cəmindən ibarətdir. İnsanın özünün quruluşu bunu ən yaxşı şəkildə nümayiş etdirir. Doğrudan da əgər insan xaricdən şaquli istiqamətdə birinci dixotomik prinsipi ifadə edirsə, daxilən ikinci dixotomik quruluşu ifadə edir. Həm struktur oxşarlığını, həm fəza simmetriyasının bütün növlərini (güzgü və dönmə simmetriyasını), xətti və bucaq dixotomiyasını özündə birləşdirən qızıl bölgünün fundamental mahiyyəti elementar A rombunun həndəsi sxemində kodlaşır (şək. 2). Bu rombun qurulması düz xətt parçasının orta və kənar nisbətdə bölünməsinə əsaslanır [10. şək. 4].

Hər hansı bir çevrənin diametrini O nöqtəsində orta və kənar nisbətdə bölürük. Həmin nöqtədən L-P üfüqi xəttini keçiririk. L və P nöqtələrini H və P nöqtələri ilə birləşdirməklə A asimmetrik rombunu alırıq (şək 2).

7. Memarlıqda harmoniya prinsipləri

Antik dövrdən başlayaraq mükəmməl memarlıq abidələrinin quruluşu harmoniya qanunlarına tabedir. Təbiətdə olduğu kimi bu memarlıq abidələrinin material, konstruksiya və hissələri arasında əlaqə gizli harmoniya qanunları ilə idarə olunur. Lakin təbii obyektlərin təşəkkül prosesi ilə sənətkar əli ilə yaradılan memarlıq formalarının quruluşu zaman və fəza kateqoriyalarına görə bir-birindən fərqlənir. Doğrudan da sənətkar insan təxəyyülü yaratdığı sənət əsərinin xaricindədirsə, canlı formaların yaranması daxili mahiyyət daşıyır.

Tamlıq, vahidlik, bütövluk mütənasiblik və s. bir sözlə harmoniya qanunları uzərində qurulan mütənasiblik irsi forma problemidir. İlahi mütənasiblik- qızıl bölgü şəklində təzahür edilən bu qanun qədim və bitkin incəsənət əsərlərinin quruluşunun köküdür. Mütənasiblik bu fundamental prinsipi canlı təbii formaların quruluşu ilə mürəkkəb memarlıq abidələrinin quruluşlarının eyniliyini nümayiş etdirir. Memarlığın vahid harmonik quruluşu təbii komozisiya əlaqəsini açır. İkiqat kvadrat sisteminin (şək. 1) müəyyən etdiyi pentaqonal simmetriya (dinamiki simmetriya) və qızıl bölgü ədədləri memarlıqda mütənasibliyin yüksək mütəşəkkillikli qarşılıqlı keçidini verir. Hər şeyi əhatə edən həndəsi sistemləşdirmənin əsası da mütənasiblikdir. Çevrənin bərabər hissəyə bölünməsi və onun nəticəsi olan düzbucaqlılar həndəsəsi bu sistemin formal əsasını təşkil edir. Bütün dövrlərdə mükəmməl memarlıq abidələrinin formasını çevrə həndəsəsi müəyyən etmişdir. Çevrə həndəsəsi bütün hallarda ilkindir, keçmişə bağlıdır. Kökü birbaşa ilahi mütənasiblik sisteminə- qızıl bölgü prinsipinə dayanan çevrənin on bərabər hissəyə bölünməsi və onun hissələri qədim həndəsəçi memarlar tərəfindən tez-tez tətbiq olunurdu [7.c.29]. Belə üsulla yaradılan memarlıq abidələri layihələndirmədə ən əsas hissə hesab olunan plan və kəsiyin qurulmasından başlayaraq ən kiçik memarlıq elementlərinə qədər bütün detalların yerini və formasını müəyyən etməyə imkan verir.

Təbiətin hər bir canlı forması kimi hər bir mükəmməl memarlıq əsərinin öz formayaranma qanunu və forması var. Antik dövrdən başlayaraq bütün memarlıq formaları, dövrünün elmi mənzərəsini günümüzdə əks etdirən daş salnamələr-mühəndislik və memarlıq sənətinin bütün elm sahələrinin sintezindən yarandığını göstərir. Onların hər bir nümunəsi isə elm və sənətin qovuşma yeridir.

Məlumdur ki, antik dövr mədəniyyətinin və elminin qovşaq yeri qədim şumerlərdir. Eradan əvvəl beşinci minilliyin sonu, üçüncü minilliyin əvvəli olan dövrdə şumerlərin fəzada və müstəvi üzərində simmetrik kompozisiya qurma əməliyyatları ənənəsi nəsildən-nəsilə keçmişdir [8. s.209].

XX yüzilliyin ən böyük riyaziyyatçılarından G. Veylin göstərdiyi kimi qədim xalqların hamısı güzgü simmetriyasını çox ehtimal ki, şumerlərdən əxz etmişlər [3. s. 38]. Riyazi və astronomik biliklərin təməlini qoymuş qədim şumerlər möhtəşəm xatirə tikililərinin ilk yaradıcılarıdır. Günəşə həsr olunmuş Vavilion qülləsi buna ən parlaq misaldır. Qədim Misirin möhtəşəm memarlıq abidələri (ehramlar) isə son dərəcə ciddi (dəqiq) quruluşa malik olan memarlıq abidələridir. Qədim Yunan tarixçisi Herodot (eradan əvvəl V əsr) Xeops ehramının harmonik quruluşa malik olmasını xəbər vermiş və göstərmişdir ki, bu ehramın hündürlüyü ilə göstərilən parametrləri arasında aşağıdakı münasibətlər var;

1. Hündürlük yan üzünün sahəsinin kvadrat kökünə bərabərdir.

2. Tilin və əsasın otracaqlarının diaqonalları arasında olan münasibət 3:2 nisbətindədir.

Beləliklə, görürük ki, memarlıq tarixi ərzində qədim Misir və Mesopotomiya memarlığında ilk məharətli həndəsi əməliyyatlar tətbiq olunmuş və memarlıqda ədədi münasibətlər, o cümlədən qızıl bölgü ədədi meydana çıxmışdır. Eyni zamanda qədim Misir ehramlarının analizi göstərir ki, bu memarlıq nümunələrinin həndəsi formalarının qurulmasında qədim həndəsəçi memarlar tərəfindən nisbəti 3:4:5 ; 5:12:13 ; 20:21:29 tam ədədlərlə ifadə olunan düzbucaqlı üçbucaqlardan və diaqonalları olan kvadrat və ikiqat kvadrat sistemlərdən istifadə etmişlər. Nəhayət qeyd edə bilərik ki, böyük ehramın forması yarım oktaeder (oktaeder səkkiz ədəd bərabərtərəfli üçbucaqdan təşkil olunan həndəsi cisimdir) olan həndəsi fiqurun simvoludur.

Qədim Yunan memarlığı həmin dövr yunan fəlsəfəsi üzərində qurulan harmoniya ideya təliminin tərkib hissəsidir. Bu fəlsəfənin aparıcı ideyası Platon, Pifaqor və Aristotel xəttidir. Pifaqor təliminə görə kainatın və onun hissələrinin mahiyyətini ədədlər təşkil edir. Bu fəlsəfi konsepsiyadan belə bir fikir formalaşır ki, bütün nizamlılıq ədədlərə görədir. Qədim Yunan fəlsəfəsinin ikinci aparıcı xətti olan Platon fəlsəfəsi birinci aparıcı xəttin təsdiq etdiyi "hər şeyin gözəlliyi yalnız onun hissələrinin gözəlliklərinin cəmindən ibarətdir" fikrini tamamlayır, həm də onların uyğun bədii tamlığa tabe olması ideyasını irəli sürür.

Göstərmişdik ki, Platona görə iki şeyin birləşməsi üçüncünün iştirakı olmadan mümkün deyil. Rabitələrin ən gözəli odur ki, istənilən üç ədəd arasında olan nisbət, birincinin ikinciyə nisbəti, ikincinin üçüncüyə nisbəti kimi eyniləşsin [12. VII 529E]. Bunu belə başa düşmək lazımdır:

Burada , tamın orta və kənar nisbətdə bölünən hissələridir. Parçanın orta və kənar nisbətdə bölünməsi bunun xüsusi halıdır ki, bununla memarlıq nəzəriyyəçiləri klassik memarlıq nümunələrinin ölçü strukturuna açar axtarırlar.

Pifaqor və Platon təlimindən fərqli olaraq Aristotelin harmonik ideya təlimi insana, insan cəmiyyətinin quruluşuna aid edilir. Bu təlimə görə bəşər cəmiyyətinin ümumi rifahı harmonik qanunla mütənasibliyə əsasən bölünməlidir ki, bu ədalətlilikdir. Ədalətlilik- bərabərlilikdir. "Bərabərlilik ikili xarakter daşıyır-kəmiyyət və keyfiyyət bərabərliyi. Mən belə hesab edirəm ki, kəmiyyət ədədə və kütləyə görədirsə, keyfiyyət mütənasibliyə görədir" [12].

Aristotelin fəlsəfi konsepsiyasına görə təbiətdə və incəsənətdə harmoniya insanın həyat və fəaliyyət prinsipinə uyğundur. İnsanın özü, dövlət, ticarət, incəsənət, musiqi, poeziya, ritorika, memarlıq- hər şey harmoniyanın vahid qanunu ilə idarə olunur. Aristotel gözəlliyin mahiyyətini harmoniya qanunlarında görür. Belə fəlsəfi təsir altında formalaşan Yunan ellinizm memarlığı Şərq və Qərbin bədii inşaat mədəniyyətinin elmi texniki müvəffəqiyyətinin xəlitəsidir.

Orta əsr harmoniya ideya təlimi son illərdə araşdırıcıların diqqətini daha çox cəlb edir. Bu sahədə fəlsəfədə, musiqidə və riyaziyyatda olduğu kimi memarlıq abidələri üzərində aparılan araşdırmalar nisbətən genişlənmişdir. Orta əsr müsəlman intibahının görkəmli nümayəndələri harmonik ideya təlimi ilə əlaqəli böyük universal əsərlər yazmış, qədim Yunan filosoflarından fərqli olaraq onlar üstəlik bu ideyanı təkcə kainatın harmonik quruluşu ilə yox, daha çox konkret elmlərlə riyaziyyat, astronomiya, mexanika, musiqi, tibb və s. ilə əlaqələndirmişlər. Orta əsr müsəlman harmoniya ideya təlimi müəyyən dərəcədə qədim Yunan mədəniyyətinin yeni ruhda təzələnməsi baxımından Müsəlman Şərqində mərkəzi yer tutmuş, elm və sənətin bütün sahələrini, o cümlədən memarlığı əhatə etmişdir.

Erkən orta əsrlərdə öz vətənində amansız təqiblərə məruz qalan yunan elmi özünə daha münasib yer olaraq Müsəlman Şərqini seçdi. Bizans və Romada xristianlıq dövlət dini elan olunduqdan sonra dünyanın bu ən qədim və zəngin elm və mədəniyyəti kilsə tərəfindən amansız təqiblərə məruz qalmış, bu durum I Feodosi (379-395) dövründə daha da yüksəlmişdir. Təkcə qədim yunan məbədləri, kitabxanaları, akademiyaları və s. bağlanmamış, həm də elm və mədəniyyət inciləri amansızcasına məhv edilmiş, tonqallarda yandırılmışdır.

Tarixi mənbələr göstərir ki, 830-cu ildə Bizanslar üzərində qələbə çalan xəlifə Əl-Mömin qədim Yunan filosoflarının əsərlərini xilafətin mərkəzi Bağdada gətirmişdi. 832-ci ildə Bağdadda məşhur "Beytul Hikmə"nin əsası qoyulduqdan sonra antik Yunan filosoflarının əsərlərini Ərəb dilinə tərcümə edən peşəkar tərcüməçilər ordusu yetişmişdir. Tərcüməçilər təkcə yunan dilindən ərəb dilinə deyil, həm də müxtəlif xalqların-Suriya, Fars, Çin və s. dillərindən edilirdi. Tarixçilər göstərirlər ki, ayrı-ayrı dövrlərdə "Beytul Hikmə"də 400 min kitab müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdi. Ərəb dilli tərcüməçilər təkcə bu əsərlərin tərcümələri ilə qalmamış, həm də onların tədqiqi ilə məşğul olmuşlar.

Orta əsr müsəlman Şərqində təbii, riyazi elmlər - həndəsə, astronomiya, hesab, tibb, musiqi haqqında elm - bir sözlə harmoniya ideya təlimi yeni keyfiyyətdə inkişaf etmiş, nəticədə böyük müsəlman enisklopedistləri yetişmişlər. Onların bu günə qədər gəlib çatmış zəngin irsi fikirlərimizi təsdiq edir.

Müsəlman dünyasının elmi yüksəlişini xarakterizə edən İbn Haldun yazır: "Müsəlmanlardan elm və nəzər əhli olanlar əski Yunan elmi üzərində durdular. Bu elmlərin bütün növlərində məharət qazandılar. Bu elmlərə dair olan düşüncələri son həddinə ulaşdı. Müəllimi əvvəlin (Aristotelin) bir çox görüşlərinə müxalifət etdilər. Fəlsəfə və əqli elmləri rədd və qəbul etmə nəticəsində şöhrətin son nöqtəsinə varan Aristoteli xüsusilə əsas aldılar. Bu xüsuca dair əsərlər yazdılar və özlərindən əvvəl bu elmlə uğraşanları keçdilər. İslamda Əbu Nasir Fərabi və Əbu Əli ibn Sina, doğuda Əbu Vəlid ibn Rüşd və s. filosofların böyüklərindəndir [68. s. 1146].

Orta əsr Müsəlman Şərqinin dahi alimlərindən olan Əbu Həmid Əl Qəzali həmin dövr harmoniya ideya təliminin inkişafında həlledici rol oynamışdır. Kainatın harmoniyasını aydınlaşdıran, bu quruluşun ən zəngin prinsiplərinin onun zərrəciyi olan insan bədəninin quruluşunda öz əksini tapdığını göstərən Qəzali yazır: "Ya göylər və ulduzlardakı sənətinə, onların yapılış (quruluş) şəkil, miqdar, sayı- bəzilərinin surətlərinin ayrı-ayrı və yerlərinin ayarlı (bəlli) bulunmasına bir baxsan, onun bu sənətinə tamamilə şaşırarsan. Göylərin əsrarındakı bir zərrənin, hakimin hikmətindən xaric olduğunu sanma, O, ən mükəmməl bir yaratık (yaradılış), ən sağlam bir sənət və insan bədənindən daha əcayib bir əsərdir"

[70. s. 783].

Müsəlman fəlsəfəsinin banisi hesab olunan Orta əsr Müsəlman Şərqinin dahi enisklopedisti Əl-Fərabinin (880-959) elmi irsi həmin dövr harmoniya ideya təliminin təntənəsidir. Fərabinin böyüklüyü ondadır ki, o, özünəqədərki harmoniya ideya təlimini "göydən yerə yendirmiş", qədim Yunan estetik ənənəsini intibah zirvəsinə çatdırmışdır. Fərabiyə qədər harmoniya anlayışı Platon-Pifaqor fəlsəfəsinə əsaslanan kosmolci konsepsiyadan ibarət idi. Fərabinin müasiri Əl-Kindi və Paklıq qardaşları bu cərəyanın nümayəndələri idilər.

Əl-Farabi kimi İbn Sina və Əl-Biruni bu konsepsiyanın əksinə olmuş, onların fikirlərini inkar etmişlər. Külli-kainatın bir harmonik qanuna tabe olduğunu təsdiq edən Əl-Fərabi öz sələflərinin ideyalarını daha da inkişaf etdirmiş, birbaşa hamoniya prinsiplərini - ortaq ölçülülük, mütənasiblik, tarazlıq kateqoriyalarını daha çox konkret elmlərlə- memarlıq, musiqi, riyaziyyat, mexanika və s. ilə əlaqələndirir, müsəlman teologiyasının görüşlərini əks etdirərək göstərir ki, "Hər hansı sistemdə qərar tutan hər bir element öz məlum funksiyasını yerinə yetirir və bu funksiyaya uyğun dəqiq formaya malik olur" [13. s. 252-253].

Əl-Fərabi və İbn Sina harmoniyanın rasionallıq konsepiyasının tərəfdarı idilər. Biruni ideyası incəsənət praktikasında ümuliləşərək, musiqi nəzəriyyəsində, memarlıq incəsənətində bədii ornamentliyə dərindən nüfuz etmiş, bədii memarlıq formalarının fəza strukturlarının harmoniyalaşdırılmasına gətirib çıxarmışdır.

Təbiətin bütövlük qanununu irəli sürən Farabi göstərir ki, "Təbii şeylər arasında heç nə nahaq yaradılmayıb" [14. s. 59]. Müasir dövrdə riyazi mühakimələrlə tam sübuta yetirilən Fərabinin bu fikrini İbn Sina daha da inkişaf etdirərək göstərir ki, "Tam mənası ilə mükəmməl hesab olunan hər bir şey onun üçün lazım olanların hamısı ilə tam təmin olunmuşdur. Onun daha heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur. Əgər bir şeyi təmin edən kəmiyyətlərdən biri yoxsa o qeyri mükəmməl hesab olunur" [15.s.160].

Beləliklə, Əl Fərabi və İbn Sina harmoniya ideya təlimində ikinci yolun- rasionallıq yolunun təməlini qoymuşlar. Bu ikinci yol musiqi nəzəriyyəsinin, memarlıq sənətinin, bədii ornamentalizmin dərki yoludur- fəza strukturları və bədii memarlıq formalarının həndəsi harmoniyalaşdırılması üsuludur. Deməli, harmoniya təkcə təbii şeylərin mahiyyətini yox, həm də mükəmməl incəsənət əsərlərinin, poeziyanın, memarlığın, musiqinin mahiyyətidir.

Əbu Nasirin və onun ardıcıllarının əsərlərində harmoniya anlayışı uyğunluq, tarazlıq, ortaq ölçülülük, qayda-qanun, oxşarlıq, qohumluq və mütənasiblik, kriteriyaları ilə əlaqələndirilir. Harmoniyanın rasionallıq şərhini verən Fərabi onun prinsiplərini insanın görünüşündə tapır. "Fəzilətli şəhər"in harmonik quruluşunun təsvirini verərək, onun harmonik gözəlliyə söykənən mükəmməl, sağlam insan bədəni ilə müqayisə edir və göstərir ki, ədədlər elmi-praktiki və nəzəri omaqla iki yerə bölünür. Praktiki ədədlər sayla ifadə olunan kəmiyyətlərə aid edilir. İnsanlar onları bazar və mülkü fəaliyyətlərində istifadə edirlər. Nəzəri ədədlər mütləq məna daşıyır, ağıla istinad edərək bütün elmlərə nüfz etməklə ikili mahiyyət daşıyır. Tam və qeyri tam, bərabər və qeyri bərabər, mütənasib və qeyri mütənasib, oxşar və oxşar olmayan, müəyyənlik və qeyri- müəyyənlik və s. bu ədədlərə xasdır. Göründüyü kimi varlığın dixotomik prinsiplərinin ilk anlayışı Fərabiyə məxsusdur. Praktiki və nəzəri olmaqla ikili mahiyyət daşıyan Fərabi həndəsəsi bu prinsipə istinad edir.

İbn Haldun orta əsr Müsəlman Şərqində bütün elmlər arasında həndəsənin aparıcı rolundan bəhs edərək yazır: "Bilinməlidir ki, həndəsə onu öyrənənin ağlına parlaqlıq və fikrinə istiqamət qazandırır. Çünki həndəsənin bütün üsullarında dəlil, isbat vasitəsi, intizam açıq və tərtib seçkindir. Tərtibli və intizamlı olan müqayisələrə həmən-həmən qələt daxil olmaz. O üzdən həndəsədə peşəkarlıq, fikri xətadan uzaqlaşdırır. Həndəsəni bilən bir şəxs üçün bu yoldan parlaq bir zəka və ağıl hasil olur. Rəvayətə görə Əflatunun qapısının üzərində; "Həndəsəni bilməyən qapımızdan içəri girməsin!" sözləri yazılıbmış [68. s. 1156].

Praktiki həndəsədə peşəkar həndəsəçi ustalar özlərinin təşkil etdikləri həndəsi cisimləri - tətbiqi həndəsənin predmetlərini- xətləri, bərabərtərəfli müstəvi fiqurlar olan kvadrat və üçbucaqları və dairələri emal olunan materiallara tətbiq etməklə müxtəlif formalar əmələ gətirirlər. Beləliklə, məsələn, dülgər həndəsəni ağac cismə, bənna daş cisimlərə, dəmirçi metal cisimlərə tətbiq edir.

Nəzəri həndəsədə isə həndəsi cisimlər materialdan asılı olmayaraq bütün predmetlərə tətbiq olunur. Bütün materiallar üçün eyni olan nəzəri həndəsə hər şeyə nüfuz edir- xətləri, müstəviləri, üçölçülü cisimləri, ortaq ölçülü və ortaq ölçüsüz kəmiyyətləri, rasional və irrasional ifadələri kompleks halda öyrənir, həndəsi yolla nəyin hansı üsulla qurmaq mümkün olduğunu izah edərək həndəsi harmoniya prinsiplərinin sistematik əsasını qoyur.

İbn Haldun Orta əsr Müsəlman Şərqi harmoniya ideya təliminin dahi nümayyəndələrinin həndəsə elmi nəzəriyyəsini belə dəyərləndirir: "Riyazi elmlərin birincisi həndəsədir. Bu elm mütləq olaraq kəmiyyətləri incələyir. Kəmiyyətlər də ya saylar olmaları baxımından sürəksiz (bir-birindən ayrı) olur və ya həndəsi şəkillərdə olduğu kimi sürəkli (müntəzəm, bitişik, fasiləsiz) olur. Bunun da ya bir, ya iki, ya da üç ölçüsü olur. Birincisi cizgi (xətt), ikincisi müstəvi (səth), üçüncüsü cismi təlimdir (həndəsi sistem). Gərək bu kəmiyyətlər, gərəksə bunlara aid olan şeylər ya zatları, və ya yekdigərinə olan nisbətləri etibarı ilə incələnir" [68. c 1142].

Əgər İbn Haldun birölçülü əsasdan (xətdən) ikiölçülü əsasa (müstəviyə) , oradan da üçölçülü əsasa (həcmi fiqurlara) keçməklə xəttən səthə, oradan da müstəviyə keçmə qanunauyğunluğunu göstərirsə, ondan təqribən bir əsr öncə Əcəmi memarlığının yarandığı dövrdə yaşamış Nizami ondan çox-çox irəli gedərək nöqtəni də bura əlavə edir və dahiyanə bir şəkildə bunu Təsəvvüflə əlaqələndirir:

" Qulağın eşitsin, danışım bir-bir,

Başdan-başa deyim bu gülşən nədir.

Xətləri müxtəlif olan nöqtədən

İlk gələn hərəkət "əlif"di, bil sən.

Qovuşdu o xəttə sonra başqa xətt,

Ortalıqda bir səth törədi əlbət.

Olunca üç xətlə əhatə mərkəz,

Bəsit bir cism oldu qoy bilsin hər kəs,

Xətt, bəsit, ən sonra cism, budur fənn,

Sən bu üç tərəfə tutum deyirsən.

Aləmi əvvəldən sonuna qədər

Belə bir qaydayla insan öyrənər.

Əqlə məlum olsa bu işlər bir gün,

Bir qırpımda gəzər dünyanı bütün.

Bir Allah hədsizdir, bilməzlər onu,

Yoxdur varlığının əvvəli, sonu." [83. s. 333-332]

Axırıncı iki misra Əcəmi memarlıq formalarını müəyyən edən həndəsi təsvirinin poetik ifadəsidir (şək 12, 13, 14) .

Fərabinin Orta əsr Müsəlman harmoniya ideya təlimininin bütün sahələrinə aid son dərəcə zəngin elmi irsi özündən sonra dayanıb qalmamış, sələfləri tərəfindən daha da inkişaf etdirilərək ən yüksək zirvəyə çatdırılmışdır. Buna misal olaraq biz Əbül Vəfa Buzcanini (940-998) İbn Əl-Bağdadini, (X əsrin sonu XI ərin əvvəlləri) göstərə bilərik.

Dövrünün böyük astronom və riyaziyyatçısı olmuş Əbül Vəfa Fərabinin həndəsi qurma üsullarına əlavələr etmiş, xətkeş, pərgar və bucaqlıqlarla qurma üsullarını göstərmişdir. Yer ölçməkdə, müxtəlif sənət sahələrində memarlıqda Əbül Vəfanın elmi fikirləri təkcə qurma işləri üçün yox, həm də həndəsi harmoniya münasibətlərinin inkişafı üçün əhəmiyyətli rol oynamışdır. İbn Əl-Bağdadi "Ortaq ölçülü və ortaq ölçüsüz kəmiyyətlər" adlı elmi əsərində memarlıq və torpaqşünaslıq sahəsində tam və irrasional ədədlərin tətbiqi ilə yeniliklər etmiş, ortaq ölçülülük və ortaq ölçüsüzlüyün harmonik-fəlsəfi mənasını göstərmişdir. İlk dəfə olaraq ortaq ölçülülük və ortaq ölçüsüzlük prinsiplərinə bu baxımdan yanaşan Əl-Bağdadi öz ideyasında Aristotel təlimini əldə rəhbər tutaraq cəbri ədədləri mütənasibliyin- harmoniyanın bir üzvü olduğunu göstərmişdir. Əl-Bağdadinin bu kəşfi Əl-Fərabi nəzəriyyəsinin davamı olub memarlıq praktikası ilə memarlıq formalarının qurulması nəzəriyyəsini əlaqələndirir. Sonrakı dövrdə məşhur Amerika sənətşünası Xembidci tərəfindən əsası qoyulan dinamiki simmetriya təliminin mənbəyi olur. Beləliklə, Əl-Fərabi tərəfindən əsası qoyulan, Əl-Bağdadi tərəfindən daha da inkişaf etdirilən harmoniya ideya təliminin dinamiki mahiyyəti orta əsr müsəlman intibahı memarlıq əsərlərinin yaranmasında və eləcə də müasir dövr memarlığının inkişafında həlledici rol oynayır. Bağdadinin mütənasiblik nəzəriyyəsinin kökü Fərabi vasitəsi ilə qədim Yunan fəlsəfəsinə söykənir. Beləliklə, təməli antik dövrdə qoyulan, qədim Yunan mütəfəkkirləri tərəfindən daha da inkişaf etdirilən harmonik ideya təlimi orta əsr müsəlman Şərq fəlsəfəsində ən yüksək zirvəsinə çatmış, nəticədə həmin dövr məharətli həndəsi üsullar meydana çıxmışdır.

Orta əsr Şərq memarlığı üçün ən yaxşı elmi əsərlərdən biri Məhəmməd ibn Muca Əl-Xarəzminin "Cəbr və müqabilə" adlı kitabıdır. Qədim Babilistanın elmi mənbələri, hind riyaziyyatı və yunan mədəniyyəti ilə yaxından tanış olan əl-Xarəzmi yazır: “Mən "Cəbr və müqabilə"ni hesablamaq üçün kök və kvadratlar, sadə ədədlər, kvadrat kökə aid olan üç növ ədədlər tapdım" [17.s.26].

Cəbr və həndəsənin eyni qanunauyğunluğun müxtəlif görünüşləri olduğunu göstərən əl-Xarəzmiyə görə kvadrat kök kvadratın diaqonalıdır və kvadrat sahənin ölçü vahididir. O, kvadratın, üçbucağın, rombun sahələrinin hesablama üsullarını vermiş, tərəflərinin nisbəti (3:4:5), (5:12:13), (9:12:15) olan düzbucaqlı üçbucaqlıları göstərmiş, Pifaqor teoreminin xüsusi isbatını vermişdir. Əl Xarəzmi həndəsi fiqurların hesablanmasının üsullarını göstərməklə cəbrin bir elm kimi formalaşmasında həlledici rol oynamış, beləliklə, astronomiya, triqonometriya, coğrafiya və s. elmlərin inkişafına güclü təkan vermiş, memarlıq formalarının qurulması və hesablanması üçün müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Asiyada olduğu kimi Avropada da onluq say sisteminin təməlini qoyan əl Xarəzmidir.

MÜSƏLMAN MEMARLIĞINDA SİMMETRİYA VƏ MÜTƏNASİBLİK