bAyTArlıq
Elmi-praktik jurnal
16
yoluxma yerindən və heyvanların növündən
asılı olaraq 4 formada keçir: ildırımsürətli,
iti, yarım iti, dəri və ya karbunkulyoz (dəri
şişləri) formada.
Xəstəliyin inkubasiya dövrü 1-3 gündür.
Qoyun və keçilərdə xəstəlik olduqca sürətlə
keçir və heyvan bir neçə saat ərzində tələf
olur. Qarayaranın bu cür çox kəskin keçən
formasına ildırımsürətli forma deyilir.
Qarayaranın ildırımsürətli forması qara-
malda da tez-tez təsadüf edilir. Bu formada
heyvan ya qəflətən, heç bir klinik əlamət aş-
kar olmadan ölür. Heyvanlarda yüksək
bədən temperaturu, gözlərin qeyri-adi parıl-
tısı və qorxmuş kimi baxış əla mətlərinə
təsadüf etmək olur və selik qişaları adətən
göyərir. Qaramalda xəstəliyin kəskin forma-
sına da tez-tez təsadüf edilir. Bu formada
bədən temperaturu 41-42°-yə çatır, tənəffüs
tezləşir və çətinləşir. Göv şəmə dayanır,
suya tələbatı çoxalır. Ağız, burun selikli qi-
şası tünd-qırmızı rəngdə və göyərmiş olur.
Qaramalda xəstəliyin iti formasında da
kəskin formada təsvir olunan kliniki
əlamətlər müşahidə olunur. Bu formada
heyvan xəstəliyin 2-3-cü günü olür. Dəri və
ya karbunkulyoz formada qaramalda
bədənin müxtəlif nahiyyələ rində (boyun, çi-
yin, çənəaltı, qarın, yelin və s.) tez böyüyən
şişlər əmələ gəlir. Belə şişlər əvvəlcə isti
ağrılı olur, sonra soyuyur və ağrısız olur.
Davarlarda xəstəlik əsasən ildırım sürətli
və iti formada keçir. Bu formada bədən
temperaturu çox yüksək (42°C və yuxarı)
olur. Adətən xəstəliyin birinci əlaməti üzə
çıxdıqdan bir neçə dəqiqə, yaxud da bir-iki
saat sonra heyvan ölür.
Xəstəliyin iti formasında qoyun və ke-
çilər çox vaxt yerə yıxılır, burnunun ucu,
qulağının dərisi qızarır və heyvan qıc ha-
lında ölür. Bu formada xəstəlik 2-3 gün da-
vam edir. Qarayaranın karbunkulyoz for-
ması davarda az təsadüf edilir.
Atlarda xəstəliyin ildırımsürətli forması
çox vaxt sancı ilə başlayır. Ölümündən bir
az qabaq ağız və burnundan qanlı maye,
anusundan isə qan axır. Heyvan çox tez
ölür.
İti və yarım iti formalarda atların bədən
temperaturu 42,5°C-yə çatır. Yarım iti
forma ən cox atlarda olur.
Xəstəliyin karbunkulyoz forması qara-
malda, donuzlarda, atlarda daha çox təsadüf
edilir. Xəstəlik bu formada 8 saatdan 8 günə
qədər davam edir və ölümlə nəticələnir.
Xəstəliyin xroniki forması 2-3 ay cəkir.
Bu formaya ən çox donuzlarda rast gəlinir.
Donuzların qulaq dibi vəzilərində və
çənəaltında həmişə şişlərə təsadüf olunur.
Bəzən xəstə donuzun başı da şişir. Udlaq
nahiyyəsində əmələ gələn şiş inkişaf edərək
boyun və döş nahiyyəsinə sirayət edir.
Xəstəliyin abortiv formasında tempera-
turun qalxması, halsızlıq, süd məhsul-
darlığının azalması, iştahanın itməsi, heyva-
nın arıqlaması ilə xarakterizə olunur.
Xəstəlik 2 həftə və daha çox çəkir. Xəstə
heyvanlar bir qayda olaraq sağalırlar.
Beləliklə, kənd təsərrüfatı heyvanlarında
qarayaranın əsas kliniki əlamətləri bədən
temperaturunun yüksəlməsi, heyvanın kef-
sizliyi, tənəffüsün çətinləşməsi, əzələlərin
qıc olması, ağız, burun, göz selikli qişasının
tünd-qırmızı olması, köpmə və sancı kimi
halların müşahidə edilməsi, sidik və nəcis
ilə qan ifrazı, bə dənin müəyyən nahi-
yələrində şiş əmələ gəlməsi ilə xarakterizə
edilir.
Patoloji prosesin lokalizasiya yerindən
asılı olaraq xəstəlik dəri, ağciyər, bağırsaq,
anginoz formalara ayrılır.
Xəstəliyə dəqiq diaqnoz qoymaq üçün
epizootoloji xüsusiyyətləri, klinik əlamət-
ləri nəzərə alınmaqla əsasən bakterioloji,
seroloji, allerji, patoloji-anatomik və bioloji
üsullardan istifadə olunur. Bakterioloji üsul
17
Elmi-praktik jurnal
bAyTArlıq
digər infeksion xəstəliklərdə olduğu kimi
qarayarada da həlledici və radikal diaqnoz
üsulu hesab edilir.
Köhnəlmiş patoloji materialdan həmin
üsulla qarayara törədicisinin təmiz kultura-
sını ayırmaq çox çətin olduğu üçün, ondan
prisipitasiya reaksiyası qoyulur. Bakterio-
loji müayinədən dəqiq nəticə almaq üçün
təsərrüfatda qarayaraya şübhə oyanarsa öl-
müş heyvanın cəmdəyinin yarılmasına qəti
icazə verilmir. Odur ki, xəstə, yaxud ölmüş
heyvanın qulağının səthi qan damarlarından
aseptiki qaydalara ciddi riayət etmək şərtilə
qan götürüb, bir neçə əşya şüşəsi üzərində
qalın yaxmalar hazırlanır və müayinə üçün
laboratoriyaya göndərilir.
Yaxmalardan başqa qulağı bütöv halda
və udlaq ətrafında əmələ gəlmiş şişdən və
daxili orqanlardan bir parça da göndər mək
olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, qarayaraya
bakterioloji üsulla diaqnoz verdikdə təkcə
mikrobu aşkar etmək kifayət deyildir. Bu
zaman törədicinin qida mühitində yetişmə
xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla onu bioloji
üsulla yoxlamaq lazımdır. Yəni ölmüş hey-
vanın qanı, onun prosesə uğramış orqanları
və ya dərisindən hazırlanmış emulsiya, yaxud
da bakterioloji üsulla əldə edilmiş kultura
ilə (0,2-0,5 ml) laboratoriya heyvanlarını
yoluxdurmaq olar. Laboratoriya heyvanları
yoluxdurmadan 16-72 saat sonra ölmüş
heyvanlarda qarayara mikrobunun olub-ol-
mamasını müəyyənləşdirmək üçün onlar
bakterioloji müayinədən keçirilir.
Qarayaranın törədicisi xarici mühit
amillərində də (yem, yun, qan, su, torpaq
və s.) olur. Ona görə çox vaxt onların da
mövcud üsullarla bakterioloji müayinəsinə
ehtiyac yaranır.
Qarayara xəstəliyini əsasən pasterelyoz-
dan, bradzotdan, emfizematoz karbunkul-
dan, infeksion enterotoksemiyadan yaman
keyfiyyətli şişdən, piroplazmidozlardan,
yem zəhərlənmələrindən və s. təfriq etmək
lazımdır.
Qarayara – mikrobunun identifikasiyası
üçün laboratoriyada alınmış təmiz kultura
hərəkətliliyə, hemolitik fəallığa, kapsul
törətməyə, penisillin və faq nümu nəsinə
görə yoxlanılır.
Son zamanlar qarayaranın müayinə sində
dəri allergiya sınağı və lüminessent diaqnoz
üsulundan da istifadə olunur.
Hazırda qarayaranın diaqnostikasında
daha dəqiq müayinə üsulu olan polmeraz
(zəncirvari) reaksiyadan istifadə olunur
(PSR).
Xəstəliyin kliniki formasından asılı ol-
mayaraq müalicə kompleks və ümumi, kar-
bunkulyoz formada isə həm də yerli aparıl-
malıdır.
Xəstəliyin müalicəsində əsas etibarilə
hiperimmun serumdan istifadə edilir. Se-
rumu vurduqda heyvanda anaflaksiya baş
verməsin deyə əvvəlcə dəri altına həmin do-
zadan 0,5-1,0 ml, yarım saat sonra isə qalan
hissəsi vurulur.
Serumun müalicəvi dozası vena daxilinə
qaramal üçün 100-200 ml., davar və donuz-
lar üçün 50-100 ml.-dir. Əgər serum
yeridildikdən 6-12 saat sonra heyvanın tem-
peraturu düşməsə, serum təkrarən yeridilir.
Müalicə 3-4 gün davam edir.
Son illər xəstəliyin müalicəsində serum
əvəzinə spesifik qarayara qlobulini də
müvəffəqiyyətlə işlədirlər. Həmin qlobulin
qarayaradan hiperimmunizə edilmiş atın qa-
nından alınmış 10%-li zülalın qamma və
betta fraksiyasıdır.
Bunlarla paralel antibiotiklərdən penisil-
lin, streptomitsin (hər kq diri çəkiyə 5-10 min
TV), bissilin (10-20 min TV) də istifadə
edilir. Tetrasiklin sırası antibiotik lər daha
yararlıdır. Xəstəliyin karbunkulyoz forma-
sında hiperimmun serumdan həm də kar-