MergedFile

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
  71 
3.2. İnformasiya axtarış strategiyası 
  İnternetin  tətbiqi  ilə  axtarış  imkanlarının  genişlənməsini  elmi  tədqiqat 
işlərinin  aparılmasında  nəzərə  almaq  məqsədəuyğundur.  Dünya  üzrə 
ə
dəbiyyat  mənbələrinin  bir-biri  ilə  şəbəkələşməsi  informasiyanın  əldə 
olunmasını  sürətləndirərək  onun  həcmini  kəskin  artırır.  Elektron  yollarla 
(çatlar,  forumlar,  bloqlar  və  s.)  aparılan  dialoqlar  və  diskusiyalarda 
qazanılan məlumatlar ümumi informasiya axınını intensivləşdirir. 
  İnternet  erasında  da  insan  lazımi  ədəbiyyatların  seçilməsi,  qiymət-
ləndirilməsi və məqsədli şəkildə yığcam mətn halına salınması vəzifəsinin 
öhdəsindən də gəlməlidir. Hər bir elmi işin kökündə duran bu proses inter-
net üzərindən yalnız elektron şəkildə məqsədli icra olunaraq sürətləndirilə 
bilər.   
  İnternetdə  informasiya  axtarışı  zamanı  aşağıdakı  suallara  cavab 
verilməlidir [29]: 
 Nə üçün axtarıram? 
(elmi layihə, diplom işi, dissertasiya işi ) 
 Nə axtarıram? 
(elmi suallar, elmi mövzular, ədəbiyyat, açar sözlər) 
 Harada axtarıram? 
(mənbələr, çap formaları, fənlər, dil, yer, zaman) 
 Necə axtarıram? 
(texnika, metodlar, axtarış strategiyası)    
  İnternetdə 3 axtarış strategiyası tətbiq oluna bilir: 
 Şablon metodu, 
 Semantik metod, 
 Selektiv metod. 
  Şablon metodu ilə axtarışa məlum açar sözü ilə başlayırlar və internetin 
təklif  etdiyi  köməkçi  funksiyalar  vasitəsilə  verilənlər  şəbəkəsinə  daxil 
olmağa  çalışırlar.  İnternetdə  informasiyalar  heç  bir  ierarxiyaya  malik 
olmadan  qarışıq  yaddaşda  saxlanılır  və  müəyyən  meyarlar,  termin  və 
onların kombinasiyalarının köməyi ilə idarə edilirlər. Axtarış sözü verilmiş 
mövzunu nə qədər ümumi şəkildə təsvir edərsə, bir o qədər çox mənbə əldə 
edilir. Burada minlərlə lazımsız məlumatların qarşıya çıxması və oxucunun 
məlumat cəngəlliyində itməsi təhlükəsi yüksəkdir. 

---

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
 
72 
  Semantik  metod  dedikdə  axtarış  sözünün  dəqiqliyi  nəzərdə  tutulur: 
axtarılan kəlmə nə qədər çox rəqəm və əlavə anlayışlarla genişləndirilərsə, 
onda uğurlu axtarışa nail olmaq olar. Amma bu yolla dəqiq elmi nəticələr 
nadir  hallarda  əldə  edilir.  Əbəs  yerə  interneti  refleksiv  şəbəkə  adlan-
dırmırlar. 
  Selektiv  axtarış  strategiyası  sayəsində  keyfiyyətli  informasiyalar 
qazanıla bilir. Bu yol ekspertlərin virtual olaraq axtarışa qoşulmaları sayə-
sində həyata keçirilmə imkanına malikdir. Bu metodla texniki şəbəkələşmə 
təşkiledici və diskusiya strukturu kimi yeni keyfiyyət qazanır. 
  Dünya üzrə fəaliyyət göstərən internet şəbəkəsinin mürəkkəbliyinə görə 
müxtəlif  axtarış  proqramları  yaradılmışdır  ki,  onlar  da,  məqsədli  elektron 
informasiya  axtarışının  səmərəliyini  artırmağa  kömək  edir.  Bu  axtarış 
proqramları  yaddaşa  verilən  hər  bir  səhifənin  məzmununu  əvvəlcədən 
qoyulmuş texniki meyarlara əsasən cəmləşdirir. Elmi sahədə bu o deməkdir 
ki, sənədin başlığı, bəzi hallara isə müəllifin adı və onun tərtib etdiyi açar 
sözlər yaddaşa verilir.  
  Axtarış maşınları 3 hissədən ibarətdir [29]: 
  Daimi olaraq internetdə yeni veb-səhifələrinə baxmağa kömək edən 
prorqam; 
  Axtarılan bütün səhifələri yaddaşda saxlayan verilənlər bankı; 
  Verilənlər  bankından  götürülən  açar  sözə  əsasən  informasiyanı 
axtaran proqram.   
Bu  texnikadan  yararlanaraq  dəyərli  biliklərin  tapılması  üçün  bir  neçə 
alternativ axtarış proqramlarından istifadə etmək lazımdır. 
  İnternet üzərindən elmi informasiya axtarışı müəyyən risklərlə bağlıdır. 
Ə
ldə edilən materialların keyfiyyətini yoxlamaq mümkün deyil. İnternetdə 
yerləşdirilmiş  məlumatları  heç  bir  rəyçi  yoxlamır,  eyni  zamanda  bu 
informasiyaları manipulyasiya olunmaqdan tam qorumaq çətindir. 
  İnternet  məkanında  informasiyaların  sayının  və  çeşidliyinin  sürətlə 
artması  yeni  internet  proqramlarının  işlənməsinə  gətirib  çıxarmışdır. 
"Düşünən  axtarış  proqramları"  daxil  edilmiş  fərdi  göstəriciləri  və 
parametrləri  emal  edərək  orijinal  informasiyaların  axtarılmasında  nəzərə 
alır. Sorğu zamanı onlar mövzuyla bağlı əlaqəli mənbələri tapır və konkret 
nəticə kimi təqdim edir. Sonda, verilmiş mövzuya aid olmayan mənbələr və 

---

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
  73 
informasiyalar avtomatik silinir.     
   Ekspert  səviyyəsində  axtarış  zamanı  ayrı-ayrı  terminlər  Bul  əməliy-
yatlarının  köməyi  ilə  daxil  edilirlər.  AND/OR/NOT  ilə  mənbələr  sərt 
seleksiyaya  məruz  qalırlar.  NEAR  qonşu  əməliyyatının  köməyi  ilə  məkan 
baxımından yaxın olan mənbələri axtarıb tapmaq mümkündür. Bu texnika 
"hər  iki  anlayışın  orta  sözlər  çoxluğuna  malik  olduğunu  və  verilənlər 
bankından asılı olaraq müxtəlif həcmə malik olmalarını" şərt kimi qarşıya 
qoyur [47]. 
  Axtarışın  daha  da  konkretləşdirilməsi  və  strukturlaşdırılması  üçün 
mötərizələrdən  istifadə  edilir.  Əgər  axtarılan  söz  və  ya  söz  birləşməsi 
mötərizədə (məsələn:"maşın hissəsi") verilərsə, onda   yalnız bu söz və ya 
söz birləşməsi üzrə rast gəlinən sənədlər/səhifələr üzə çıxarılır. 
 
3.3. Ədəbiyyat mənbələri 
  Ədəbiyyat mənbələri dedikdə elmi məlumatları özündə daşıyan sənədlər 
nəzərdə  tutulur.  Onlar  elmi  məlumatların saxlanılması  və  ötürülməsi  üçün 
vacib  vasitə  sayılır.  Tərtib  formasına  görə  ədəbiyyat  mənbələri  sənəd 
(kitab,  jurnal,  əlyazma  və  s.)  və  elektron  (sənədli  mənbələrin  elektron 
versiyaları,  elektron  bazalar,  tele  və  audiötürmələr,  qlobal  məlumat  şəbə-
kələri və s.) formalara bölünürlər.  
  XX  əsrin  ortasından  etibarən  elmi  ədəbiyyat  mənbələrini  sosial 
statusuna görə çap olunmuşlar və çap olunmamışlar kimi iki qrupa bölməyə 
başlayıblar.  Çünki,  yalnız  çap  olunduqdan  sonra  ideya  və  faktların  elmi 
mübadilə üçün geniş yayılması və rəsmi qeydiyyatı mümkün idi.   
Çap  olunmuş  ədəbiyyatlar  –  nəşriyyatda  redaktə  olunmuş  sənədlərdir: 
kitablar,  broşürlər,  monoqrafiyalar,  məcmuələr,  periodik  və  davam  edən 
nəşrlər,  patentlər,  standart  və  normativlər,  kataloqlar  və  s.  Onlar  geniş 
yayılmaq üçün nəşriyyat tərəfindən çoxaldılaraq çap olunurlar.   
Çap  olunmamış  ədəbiyyatlar  –  bu  nəşriyyatda  redaktə  olunmamış  və 
yalnız  əlyazma  hüququna  malik  sənədlərdir:  dissertasiyalar,  əlyazmalar, 
elmi-tədqiqat  və  sınaq-konstruktor  işlərinin  hesabatları,  elmi  tərcümələr, 
araşdırma materialları.   
Yeniliyinə  görə  elmi  ədəbiyyatlar  ilkin  və  ikinci  dərəcəli  olaraq  fərq-
ləndirilir.  İlkin  mənbələrə  elmi  tədqiqat  nəticəsində  birbaşa  əldə  edilən 

---