MergedFile

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
 
80 
axtarıb baxmaq yeni dəyərli materialların qazanılmasına aparıb çıxara bilir. 
Eyni  zamanda  müəllifin  elmi  fəaliyyət  sahəsinə  bütövlükdə  nəzər  salmaq 
mümkündür.  Gələcəkdə  həmin  müəlliflə  maraq  dairəsində  görüşmək  də 
tədqiqatçının gələcək elmi fəaliyyətinin genişlənməsinə yardım etmiş olar. 
Çap olunan və rəqəmsal yayılan çoxlu sayda elmi məcmuələr və kitablar 
müyyən mövzular ətrafında seriyalar şəklində işıq üzü görürlər. Adətən bir 
seriya daxilində çap olunan ədəbiyyatlar mövzu baxımından qohum olurlar. 
Yəni, eyni seriyadan olan kitablara da baxmaqla yeni biliklər qazanıla bilər. 
Elmi  nəşriyyatlar  öz  reputasiyalarına  çox  fikir  verirlər.  Burada  çap 
olunan  kitab  proqramları  və  oxucu  kütləsi  onlar  üçün  çox  vacibdir.  Bu 
baxımdan nəşriyyatlarda buraxılan elmi kitabların kataloqu əsasında onların 
praktiki  və  ya  elmi  təmayüllü  olmasını  aşkar  etmək  çətin  deyil.  Bu  yolla 
ə
ldə olunmuş mənbəni qiymətləndirmək mümkündür.  
Kitabın  çap  ilini  biblioqrafik  kataloqla  müqayisə  etməklə  tapılan 
mənbənin aktuallığını, həmçinin yeni nəşrini aşkarlamaq olar.  
Giriş  sözü  tapılmış  ədəbiyyatın  analizi  üçün  çox  önəmli  məlumat 
daşıyıcısı  kimi  mütləq  oxunmalıdır.  Burada  işin  məqsədindən  əlavə,  onun 
maliyyəsi,  səbəbiyyəti  (dissertasiya,  mühazirələr,  məruzələr  və  s.)  və 
nəzərdə tutulan  oxucu kütləsi haqqında məlumatlar da yer alır. 
Kitabın mündəricatı onun içindəki informasiyalar haqqında ilkin ümumi 
məlumatı,  mətnin  strukturu  və  bölmələrin  başlıqlarını  göstərir.  Səhifələrin 
sayından asılı olaraq kitabda bu və ya digər mövzuya ayrılan həcmə əsasən 
işin ümumi elmi istiqamətini qiymətləndirmək olur. Mündəricatın dərindən 
analizi çox vaxt kitabın lazımsız mütaliəsini qənaət etməyə  şərait yaradır. 
İ
stifadə olunmuş ədəbiyyatların siyahısını öyrənməklə artıq əldə olunan 
mənbələri  yoxlamağa,  həmçinin  mövzuyla  bağlı  yeni  mənbələrin 
tapılmasına  şərait  yaranır.  Ədəbiyyatların  siyahısı  müəllifin  apardığı 
tədqiqat  üçün  mütaliə  etdiyi  mənbələri  göstərməklə,  digər  tərəfdən  onun 
işinin  aktuallığını  və  elmi  çəkisini  qiymətləndirməyə  şərait  yaradır. 
Göstərilən  ədəbiyyatlar  tapılmış  elmi  işin  həm  də  yaranma  tarixcəsini 
göstərir.  Məsələn,  əgər  müəllif  yalnız  son  illərdəki  mənbələrə  istinad 
edərsə,  onda  onun  əvvəllər  məlum  olan  fundamental,  hələ  də  aktual  olan 
bilikləri  nəzərə  almaması  ehtimalı  artır.  Siyahıda  göstərilmiş  ədəbiyyatlar 
və onların müəllifini öyrənməklə tədqiqatçı araşdırdığı mövzuya yaxın olan 

---

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
  81 
daha  yeni  mənbələr  əldə  edə  bilər.  Müxtəlif  kitabların  ədəbiyyat 
siyahılarını  sistematik  analiz  etdikdə  tədqiqat  mövzusuna  aid  olan 
ə
dəbiyyatlar  özlüyündə  qruplaşmağa  başlayırlar.  Çünki,  bu  sahə  üzrə 
məşğul olan mütəxəssislər çox vaxt eyni və ya oxşar mənbələrdən istifadə 
edirlər.  
Yuxarıda təqdim olunan, ədəbiyyatı yoxlama ardıcıllığı həmçinin digər 
elmi  nəşrlərə  (referatlara,  jurnal  məqalələrinə,  dissertasiyalara  və  s.)  də 
tətbiq edilə bilər.  
Ə
dəbiyyat  mənbələrinin  axtarışı  kifayət  qədər  nəticə  vermədikdə  bu 
seçilmiş  mövzunun  hələ  geniş  araşdırılmamasına  dəlalət  edir.  Əksinə 
ə
dəbiyyat çoxluq təşkil etdikdə bu mövzunun daha dəqiq baxılmasını tələb 
edir ki, gələcək tədqiqat prosesində təkrarlanmaya yol verilməsin. 
 
3.7. Ədəbiyyatla işləmə 
  Ədəbiyyatların  axtarılmasında  zaman  aspektini  nəzərdən  atmaq  olmaz. 
Elmi  tədqiqat  prosesinin  başlanğıcında  ədəbiyyat  axtarışı  və  onların 
nəzərdən  keirilməsi  yüksək  iş  intensivliyi  tələb  edir.  Təcrübələrə  əsasən 
elmi  işə  sərf  olunan  ümumi  vaxtın  üçdə  biri  ədəbiyyat  mənbələrinin 
axtarılmasına və elmi materialların toplanmasına sərf olunur.  
  Ədəbiyyat  axtarışının  texniki  aspekti  lazımi  nəticəni  əldə  etmək  üçün 
hansı mənbələrə müraciət etməyi təsvir edir. Burada iki prinsipə baxılır: 1) 
ikinci dərəcəli mənbədən orijinala və 2) qarışıq prinsip. Birinci hal bir çox 
cəhətdən  əhəmiyyətlidir.  İkinci  dərəcəli  mənbələr  leksikonlar,  lüğət  və 
sorğu  materialları  şəklində  hər  bir  kitabxanada  yerləşir.  Bu  həm  də  qısa 
zamanda  axtarılan  mövzu  ətrafında  ümumi  məlumatların  əldə  olunmasını 
asanlaşdırır.  Sonda,  oxucu  vacib  orijinal  ədəbiyyatın  ətraflı  oxumasına 
istiqamətləndirilir.  Mütaliəni  orijinal  mənbədən  başlanması  oxucunu  o 
sahədə mövcud olan digər mənbələrdən uzaq salır. Bundan əlavə oxucuda 
bu  mənbələrdə  olan  bilikləri  əsas  götürərək  alternativ  bilik  və  metodları 
inkar etmək təhlükəsi yaranır. 
  Ədəbiyyat  axtarışının  ən  vacib  aspekti  ondan  ibarətdir  ki,  oxucu 
mənbələrə baxdıqdan və analiz etdikdən sonra seçdiyi mövzunun aktuallığı 
haqqında  qərar  vermək  iqtidarında  olsun.  Bunun  əsasında  ya  elmi 
mövzunun  tədqiqi  dərinləşdirilir,  ya  da  onun  yenidən  baxılmasına  qərar 

---

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
 
82 
verilir.  Əks  halda  mövzunun  işlənməsi  zamanı  kiçik  və  ya  böyük 
problemlər ortaya çıxa və bu da qarşıya qoyulmuş məsələnin həllini ayrılan 
vaxtda həll etməyə maneəçilik törədə bilər. 
  Elmi-tədqiqat  işlərinin  yerinə  yetirilməsində  baxılan  ədəbiyyatların 
kataloqlaşdırılması  və  seçilən  məlumatların  sistemləşdirilməsi  vacibdir. 
Ə
dəbiyyatların sayı çoxaldıqca onların yaddaşda saxlanılması çətinləşir. Bu 
baxımdan  tədqiqata  yeni  başlayan  şəxsin  hər  hansı  bir  məlumatı  yada 
salması üçün dönə-dönə eyni mənbəyə müraciət etməsi normal hal sayılır. 
Həmçinin ədəbiyyatların siyahısını tərtib etməyə çox vaxt sərf olunur. Ona 
görə  də,  baxılan  ədəbiyyatların  kataloqunu  elektron  şəkildə  tərtib  etmək 
ilkin  görüləcək  işlərə  aid  edilir. Virtual  kartotekanın yaradılmasında hansı 
başlıqların daxil edilməsi ideyası hər bir tədqiqatçının özü tərəfindən yerinə 
yetirilir.  Bu,  kitab  və  ya  məqalənin  məzmunu  və  ya  araşdırılan  mövzu 
haqqında qeydlər, müəllifin elmi problemin həllinə dair ideyaları və s. ola 
bilər.  Elektron  kartotekanın  cədvəl  şəklində  tərtib  edilməsi  daha 
ə
lverişlidir.  Burada  EXCEL  proqramının  köməyi  ilə  cədvəldəki 
məlumatları  bu  və  ya  digər  terminlərə  görə  filtrasiya  etmək  mümkündür. 
Məsələn,  əgər  mənbələr  müəllifin  adı  və  familiyası  ilə  cədvələ  sətir 
şə
klində  daxil  edilərsə,  bir-birindən  çox  uzaqda  da  olsalar  onları  qısa 
zamanda  xüsusi  funksiyanın  köməyi  ilə  sütunlar  boyunca  qruplaşdırmaq 
mümkündür.  Eyni  qayda  ilə  ədəbiyyatları  mövzulara,  illərə  və  digər 
göstəricilərə görə qruplaşdırmaq olur.  
Hər  bir  tədqiqatçının  ədəbiyyat  mənbələrindən  əldə  edilən  mətnlərlə 
işləmək vərdişləri iş prosesində yaranır. Bir çoxları elə əvvəldən konspekt 
düzəldir. Bu iş metodu adətən tələbələrə xasdır. Ancaq çoxlu sayda xüsusi 
elmi  ədəbiyyatları  nəzərdən  keçirmək  lazım  gəldikdə,  belə  konspektlərin 
sayı  da  sürətlə  artır  və  sonda  qarışıqlığa  səbəb  olur.  Konspektləşdirmənin 
ikinci çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, o çox əmək və vaxt tələb edir. 
Ona  görə  də,  ədəbiyytaları  oxuduqda  heç  də  dərhal  konspektləşdirməyə 
tələsmək  lazım  deyil.  Burada  ilkin  olaraq  qısa  qeydlərin  aparılması  və 
ə
dəbiyyat tam oxunduqdan sonra konspektin tərtibinə başlamaq olar. Əgər 
ə
dəbiyyat elektron şəkildə mövcuddursa onda kağızda qeyd əvəzinə  vacib 
hissələri köçürüb ayrıca faylda yerləşdirmək olar. 
 

---