MergedFile

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
 
74 
ilkin, empirik, nəzəri və ya yeni metodiki məlumat və faktlar daxildir. İlkin 
sənədlərə  və  nəşrlərə  çap  olunan  ktabların  böyük  bir  hissəsini,  broşürlərı, 
jurnalları, qəzetləri, standartları, dissertasiya və tərcümələri aid etmək olar. 
Çap  olunmuş  ilkin  sənədlərin  növləri  adətən  standartlaşdırılır.  Bədii 
ə
dəbiyyatlardan fərqli olaraq elmi ədəbiyyatlarda tərcümə praktikası geniş 
yayılmadığından elmi biliklər elə orijinal dildə verilir. Son illər çap olunan 
işlərin dəyəri onun beynəlxalq mətbuatda hansı miqyasda çap olunması və 
yayılması ilə qiymətləndirildiyindən demək olar ki, getdikcə elmi işçilər öz 
ə
sərlərini ingilis dilində çap etməyə cəhd edirlər. Gələcəkdə bu təmayülün 
daha da güclənməsi gözlənilir.  
İ
kinci  dərəcəli  mənbələrə  isə  ilkin  məlumatların  analitik  və  məntiqi 
emalı  nəticəsində  alınmış  sənədlər  daxildir  (sorğu  kitabları,  məlumat 
kitabçaları,  biblioqrafik  və  ona  oxşar  olan  digər  nəşrlər).  İkinci  dərəcəli 
ə
dəbiyyatların əsas funksiyası ilkin mənbələrin işıq üzü  görməsi haqqında 
operativ  məlumatı  yığcam  şəkildə  yaymaqdan  ibarətdir.  Onlar  da  ilkin 
ə
dəbiyyatlar kimi dövri və qeyri-dövri ola bilər.    
 
3.4. Kitabxana kataloqları 
  Ədəbiyyat mənbələrinin axtarışı zamanı biblioqrafik mənbələrə üstünlük 
verilir. Biblioqrafiya axtarılan konkret mövzuya uyğun olmalı və müəyyən 
ierarxiyaya  əsaslanmalıdır.  Xaotik  ədəbiyyat  axtarışı  böyük  vaxt  itkisinə 
səbəb olur və eyni zamanda lazımi nəticəni vermir. Ədəbiyyat mənbələrinin 
axtarışının  şərtləri  və  məqsədləri  o  qədər  müxtəlifdir  ki,  burada  ümumi 
qayda  və  ya  sistem  təklif  etmək  çətindir.  Sadəcə  qarşıya  qoyulan 
məqsədləri  sadaladıqda  nə  qədər  müxtəlif  yolların  olmasını  aydın  görmək 
olur:  bir  halda  verilmiş  mövzuya  aid  bütün  əldə  olunan  ədəbiyyat 
mənbələrinin  siyahısını  tərtib  etmək  tələb  olunur,  digər  halda  yalnız  daha 
mütərəqqi  və  ya  ilkin  məlumat  mənbələri  vacib  sayılır, başqaları  üçün isə 
ikinci dərəcəli mənbələr yetərlidir. Ədəbiyyat mənbələrinin öyrənilməsində 
axtarış  ardıcıllığı  da  önəmli  amil  sayılır:  xronoloji  ardıcıllıqda  düzülmüş  
ə
dəbiyyatlar  onların  çap  ilindən  asılı  olaraq  öyrənilir.  Əks  xronoloji 
ardıcıllıqda isə ilkin olaraq ən yeni elmi çap materiallarına, daha sonra isə 
köhnələrə  nəzər  salınır.  Buradan  görünür  ki,  biblioqrafik  materialların 
siyahısı  və  onlarla  işləmə  ardıcıllığı  tədqiq  olunan  haldan  asılı  olaraq 

---

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
  75 
fərqlidir.  
Kitabxanaların  sorğu-axtarış  aparatına ənənəvi  kataloqlara əlavə  olaraq 
tədqiqat  işlərinin  hesabatları,  layihə  sənədləri,  ixtiraçılıq  şəhadətnaməsi, 
patentlər,  standart  və  normativlər,  buraxılan  məmullar,  materiallar, 
tərcümələr,  mikrofilmlər  və  s.  haqqında  məlumatları  daşıyan  kartotekalar 
da daxil edilir. Onlar aşağıdakı kimi səciyyələndirilirlər.   
Kataloq  və  kartotekalar  –  istənilən  kitabxananın  tərkib  hissəsidir. 
Kataloq  deyəndə  kitab  fondunda  olan  məlumat  mənbələrinin  siyahısı 
nəzərdə  tutulur.  Kartoteka  müəyyən  mövzuya  aid  bütün  məlumatlar 
haqqında materialların siyahısıdır.  Kataloqlar ya əlifba sırası ilə, ya da sis-
tematik  olaraq  mövzuya  uyğun  qruplaşdırılır.  Kataloqlardan  düzgün 
istifadə  etmək  üçün,  onların  quruluşunun  ümumi  prinsiplərini  bilmək 
lazımdır.  Son  illər  kağız  kataloqlar  elektron  hala  keçirilsə  də,  hələ  ki,  bir 
çox kitabxanalarda onlardan istifadə olunur. Kağız şəklində və ya elektron 
formadan asılı olmayaraq kataloqların sistemi eynidir.   
Ə
lifba kataloqları kataloq sistemlərində əsas yer tutur. Onların köməyi 
ilə hər hansı müəllifin kitabxanada yerləşən əsərlərini tapmaq mümkündür. 
Kataloqlara  müəllifin  adı,  soyadı,  kitabın  adı,  çap  ili,  nəşriyyat,  kitabın 
həcmi  və  nəşri  haqqında  məlumatlar  daxil  edilir.  Rəflərdə  kitabların 
düzülüşü  əlifba  sırası  ilə  müəllifin  adına  görə  yerləşir.  Müəllifi  olmayan 
kitablar  adlarına  görə  düzülürlər.  Əgər  birinci  sözlər  üst-üst  düşərsə  onda 
kitabların  düzülüşündə ikinci  sözdən istifadə edilir. Eyni  adlı  müəlliflərdə 
onların inisiallarına üstünlük verilir. 
Sistematik  kataloqlarda  kartlar  məntiqi  olaraq,  ayrı-ayrı  sahələr  üzrə 
qruplaşdırılır.  Onların  köməyi  ilə  verilmiş  mövzuya  uyğun  kitabxanada 
mövcud  olan  ədəbiyyatları  tez  bir  zamanda  axtarıb  tapmaq  mümkündür. 
Sistematik kataloqlarda kartlar ardıcıllığı müəyyən biblioqrafik təsnifatlara 
uyğun  gəlir.  Beynəlxalq  aləmdə  “Universal  Onluq  Təsnifatından  (UOT)” 
istifadə edilir. Onluq prinsipinə əsaslanan bu təsnifatın köməyi ilə bilik və 
fəaliyyətin  istiqaməti  şərti  olaraq  UOT  cədvəlində  on  hissəyə,  onların  hər 
biri isə daha on alt hissəyə, sonuncu da öz növbəsində daha on hissəyə və s. 
bölünürlər.  Hər  pillədə  hər  bir  anlayış  rəqəmli  indeksə  malik  olur.  Nəzəri 
cəhətdən  bu  ierarxiyanı  sonsuz  olaraq  daha  dar  çərçivəyə  salaraq  davam 
etdirmək  olar.  Universal  Onluq  Təsnifatı  100  ildən  artıqdır  ki,  dünyanın 

---

Ə
dəbiyyatların axtarılması 
 
 
 
76 
bütün  ölkələrinin  təbiət  və  texniki  elm  sahələri  üzrə  çap  materiallarını 
sistemləşdirməyə  xidmət  edərək  onlar  arasında  informasiya  mübadiləsinin 
tənzimlənməsində  önəmli  rol  oynayır.  Onların  tətbiqi  universal  və 
humanitar  profilli  kitabxanalarda  tətbiqi  nəzərdə    tutulmur.  Azərbaycanda  
UOT 1962-ci ildən etibarən daxil edilmişdir [48]. 
Elektron kataloqların adi kataloqlardan fərqi ondan ibarətdir  ki, burada 
kitablar,  broşürlər,  konfrans  materialları,  məcmuələr  haqqındakı 
informasiyalar avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemində rəqəm-
sal halda saxlanılır və xüsusi  proqramın köməyi ilə elmi ədəbiyyatın axta-
rışına imkan verir. Bu, həm lokal, həm də veb-şəbəkəsi daxilində oxuculara 
ə
dəbiyyatların tez tapılmasına şərait yaradır. 
Elektron  kataloqlarla  təchiz  olunmuş  kitabxana  oxuculara  müxtəlif 
elektron resurslarla xidmət göstərir: 
 Öz  serverində  və  ya  otaqlarında  yerləşən  resurslar.  Buraya 
kitabxananın  özünün  yaratdığı  və  kənardan  əldə  etdiyi  resursları 
daxil etmək olar. 
 Uzaqda  olan  resurslar.  Kənarda  olan  informasiya  mənbələrinə  giriş 
çox zaman lisenziya əsasında baş verir. 
 Kitabxana  tərəfindən  qiymətləndirilən  və  onun  biblioqrafiyasına 
daxil edilən elektron mənbələr. Kitabxana bu resursların keyfiyyətinə 
ə
min olduqdan sonra onları öz oxucularına təklif edir. 
 Qalan bütün kənar elektron mənbələrə giriş. Bu resurslardan istifadə 
etmək oxucunun öz öhdəsinə verilir. 
Hal-hazırda  internetdə  elmi  işlərin  aparılmasına  yardım  edə  biləcək 
milyonlarla  informasiyalar  kitab  və  məqalə  formasında    yerləşdirilib. 
Məsələn,  Rusiyanın  elmi  elektron  kitabxanasına  (www.elibrary.ru)  giriş 
sərbəst olsa da, bir çox digər xarici elektron bazalarına (EBSCO, Springer, 
JSTOR və s.) giriş üçün fərdi müraciət etmək lazımdır və bu pulludur. 
Azərbaycanda  elektron  kataloqların  yaradılmasına  90-cı  illərin 
ortasından  başlanılıb.  Hal-hazırda  respublikanın  bir  çox  kitabxanalarında  
İ
RBİS-64  (Rusiya)  və  VTLS-VİRTUA  (ABŞ)  proramlarından  istifadə 
etməklə  ədəbiyyatlar  axtarışı  həyata  keçirilir  [42].  Elektron  kataloqun 
tərkib hissəsi proqram təminatı, texnoloji məhsul, informasiya məhsulu və 
aparat məhsulundan ibarətdir. Maşınlaoxunan informasiyalar daxil edilmiş 

---