MergedFile

Yazma metodikası 
 
 
  121 
mərkəzi rolunu oynayır. Burada müəllif verilmiş mövzuya aid öz sözlərini 
tapır,  dilin  ritmini  müəyyənləşdirir,  bənzətmə  və  emosional  ifadələrini 
formalaşdırır. Ancaq təkcə bu hissədəki əqli fəaliyyət mətni istənilən şəkil-
də tərtib eməyə kifayət etmir. Bunun üçün sol beyin yarımkürəsinin iştirakı 
önəmlidir, çünki burada sözlər qrammatik qaydalara uyğun düzülür.  
 
5.3.3.5. Yaddaş xəritəsi 
Yaddaş  xəritəsi  (ingl.  Mind  map)  ingilis  psixoloqu  Toni  Buzan 
tərəfindən    işlənmiş  koqnitiv  yazma  texnikasıdır  [71].  Yaddaş  xəritəsi  ilk 
baxışdan  vizuallaşdırma  texnikası  kimi  nəzərə  çarpır,  yəni  faktları 
“görünən”  edir.  Bu  üsulun  imkanları  çox  genişdir.  O,  yuxarıda  qeyd  edil-
diyi kimi, beyinin hər iki yarımkürələrinin aktiv iştirakı ilə aparılan ideya-
ların  effektiv  və  universal  qeyd  edilməsi  texnikasıdır.  Bunun  üçün  asso-
siasiyalardan geniş istifadə edilir. Yaddaş xəritəsi müəyyən qaydaya əsasən 
tərtib edilərək oxunur. Adi qeyddən fərqli olaraq “Yaddaş xəritəsi” bir çox 
üstünlüklərə malikdir: o çox çevik olub istənilən vaxt əlavələrə imkan verir 
və ideyalar strukturunu əyani təsvir etməyə şərait yaradır. Digər tərəfdən o 
kreativliyi həyacanlandırır. Bu zaman beyin kağızda qeyd olunmuş şəkilləri 
tamamlamağa çalışır.     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5.6. Yaddaş xəritəsinin ümumi strukturunun təsviri. 
Formal olaraq yaddaş xəritəsi ağac diaqramı şəklində tərtib edilir (şəkil 
5.6). Əlavə məlumatlar məzmun və prosesləri izah edir. Asılılıqlar qarşılıqlı 

---

Yazma metodikası 
 
 
 
122 
bağlantılar  şəklində  aparılır.  Əgər  terminlər  bir-biri  ilə  kompleks  şəkildə 
birləşdirilə  bilirsə,  onda  belə  xəritəyə  kompleks  yaddaş  xəritəsi  deyilir. 
Yaddaş  xəritəsini  həmçinin  ümumi  mövzunu  difrerensiallamaq  üçün  də 
tətbiq  edirlər.  Belə xəritələr  sistematik  yaddaş xəritələri  adlanır.  Alt  möv-
zular əsas mövzunun ətrafında paylanırlar.     
Prinsipial olaraq yaddaş xəritəsinin tərtibi aşağıdakı kimi aparılır: 
1.    Boş  kağızın  ortasında  əsas  mövzu  qeyd  edilir.  Burada  söhbət  əsas 
mövzudan  getdiyindən  onu  böyük  və  qalın  hərflə  yazırlar.  Çox  vaxt 
mövzunu  ona  uyğun  gələn  şəkillə  də  tamamlayırlar.    Kağızda  eninə 
formatdan  istifadə  etmək  məsləhət  görülür  ki,  ağacın  qolları  üçün  kifayət 
qədər boş yer qalsın. 
2. Bu mərhələdə əsas mövzuya aid olan açar sözlər toplanır. Onlar əsas 
mövzu ətrafında paylanaraq qollar vasitəsilə onunla birləşdirilir (bax: şəkil 
5.7).  Ardıcıllıq  burada  rol  oynamır.  Müxtəlif  rəngli  qələmlərdən  istifadə 
etmək məsləhət görülür.  
3. Mövzu ətrafındakı açar sözlər digər yeni qollar üçün başlanğıc rolunu 
oynaya  bilir.  İdeyalar  ağacının  struktur  təşkilinə  heç  bir  məhdudiyyət 
qoyulmur.  Tətbiq  olunan  az  sayda  qaydalar  istifadəçiyə  kifayət  qədər 
sərbəstlik verir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 5.7. Məqalə anlayışı ilə bağlı yaddaş xəritəsi. 
 
Bütün  yaddaş  xəritələri  prinsipial  olaraq  oxşardırlar.  Onar  mərkəzdən 
xaricə  inkişaf  edən  təbii  struktura  malikdirlər.  Burada  xətlər,  simvollar, 
sözlər,  rənglər  və  şəkillər  tətbiq  olunaraq  “beyinə  uyğun”  konsept  əldə 
edilir.  Yaddaş  xəritəsinin  köməyi  ilə  monoton  informasiyalardan  rəngli, 

---

Yazma metodikası 
 
 
  123 
yüksək dərəcəli diaqramlar işlənilir. Bu diaqramlar beyinin funksionallığına 
uyğun  gəldiyindən  onlar  daha  yaxşı  yadda  saxlanılabiləndirlər.  Yaddaş 
xəritəsini bir növ şəhər planı ilə müqayisə etmək olar. Şəhərin mərkəzi əsas 
mövzunu  (ideyans),  mərkəzdən  kənara  doğru  irəliləyən  əsas  küçələr  isə 
düşünmə  prosesinin  axınını  təsvir  edir.  İkinci  dərəcli  küçələr  bu  halda  alt 
ideyalara  uyğun  gəlir.  Xüsusi  şəkillər  və  ya  qrafiki  elementlər,  fərqlənən 
maraqlı və ya vacib ideyalar üçün tətbiq oluna bilir. 
Mükəmməl  işlənmiş  yaddaş  xəritəsi  müəllifin  düşünmə  qabiliyyətinin 
güzgüsüdür. Burada güclü qrafiki prosesin köməyi ilə ideyalar strukturunu 
asan  başa  düşməyə  imkan  yaranır.  Yaddaş  xəritəsi  beyin  və  onun 
potensialını üzə çıxarmaq üçün universal açar rolunu oynayır. 
Yaddaş  xəritəsi  tələbələr  tərəfindən  geniş  istfadə  edilir.  Onu  əsasən 
imtahana  və  çıxışlara  hazırlıq  zamanı,  həmçinin  plakatların  işlənməsində 
geniş tətbiq edirlər (şəkil 5.8). O, öyrənmə prosesində oxunulan mövzuların 
qrafiki  təsviri  və  onun  sistematik  təkrarlanması  sayəsində  yiyələnilmiş 
biliyin beyində möhkəm həkk olunmasına imkan verir.  
 
  İdeyaların toplanması; 
  Mövzuya aid mətnin strukturlaşdırılması; 
  Çıxışın tərtibi; 
  Protokolun tərtibi; 
  Planlama  və təşkiletmə; 
  Öyrənmə, imtahana hazırlıq. 
 
Şəkil 5.8. Yaddaş xəritəsinin tətbiq sahələri. 
  
Beyində  bu  yolla  cəmlənmiş  biliklərin  semantik  strukturunun  əyani 
təsviri  uzun  zaman  kəsiyində  onun  yadda  saxlanması  və  istənilən  anda 
onun  yada  salınaraq  istifadə  edilməsini  tələb  edir.  Yaddaş  xəritəsinin 
işlənməsində hər qolun ən çoxu yeddi budağa şaxələnməsinə icazə verilir. 
Xəritənin  tərtibi  zamanı  məlumatlar  fotoqrafik  olaraq  yaddaşa  verilir  və 
imtahan zamanı istifadə edilir.   

---