Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri Vüsalə Musalı
Yüklə 2,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 56 Bizə gəlib çatmıĢ bütün mətnlərin əsası olan mətn arxetip adlanır. Əsərin arxetipinin müəllif mətni olması vacib deyil 75 . Əlyazma nüsxəsində nəzər alınması vacib olan cəhətləri aĢağıdakı kimi sıralamaq mümkündür: Məlum olan yeganə nüsxə, nadir nüsxə, qədim nüsxə, müəl- lif xətti (avtoqraf), müəllifin söyləyərək yazdırdığı nüsxə, müəllifə oxunaraq yoxlanılmıĢ və düzəldilmiĢ nüsxə (sima qeydi olan), müəllif nüsxəsindən köçürülmüĢ nüsxə, müəllif nüsxəsi ilə qarĢı- laĢdırılmıĢ nüsxə, müəllifin yaĢadığı dövrdə köçürülmüĢ nüsxə, mövcud nüsxələr içərisində tam olan nüsxə, sənət dəyəri daĢıyan nüsxə (miniatürlü və s.), Orijinal mətnlərdən baĢqa kompilyativ mənbələr də vardır. Kompilyasiya (lat. compilatio – oğurluq, qarət) müstəqil tədqiqat aparmadan, baĢqa müəlliflərin materialından istifadə yolu ilə yara- dılan ədəbi və ya elmi əsərlərə deyilir. A.Xalidov ərəb kitablarında kompilyasiya metodunun geniĢ yayıldığını yazır. BaĢqasının əsər- lərini bütünlüklə və ya parçalarla kitaba daxil etmək qadağan olunmamıĢdır, əksinə bu əsərlərin yazılması müxtəlif sahələrdə rəğbətlə qarĢılanmıĢ və göstəriĢlər verilmiĢdir. Vicdanlı müəlliflər bu zaman mənbələri qeyd edir və ya sitatın sərhəddini göstərir, diqqətsiz və səliqəsiz müəlliflər isə buna əməl etmirdilər 76 . Amma kompilyativ mənbələrin rolu da danılmazdır. Çünki dövrümüzə gəlib çatmamıĢ bəzi əsərlərlə məhz kompilyativ mən- bələr sayəsində tanıĢ ola bilirik. Əlbəttə ki, istinad verilmiĢ kom- pilyativ mənbələr daha dəyərlidir. Əlyazmalar əsasən aĢağıdakı strukturda tərtiblənirdi: zahriyə - titul vərəqidir. Burada əsərin adı, müəllifin adı və bəzən əsərin kimə həsr olunması qeyd olunur (vərəqin 1 a üzü); 75 Musayeva A. MətnĢünaslığn nəzəri və təcrübi əsasları. - Bakı: 2007, s.15. 76 Халидов А. Арабские рукописи и Арабская рукописная традиция. - Мос- ква: 1985, с. 75. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 57 sərlövhə - burada bismilah və ya əsərin adı yazılır (vərəqin 1b üzü); təməllük qeydi - əsərin kimin mülkiyyətində olduğunu bil- dirir; sima qeydi – əsərin müəllifə oxunduğu və müəllif tərəfindən düzəldildiyi haqqında qeyddir; müqabilə qeydi – müəllif xətti olan nüsxənin digər tam və ya yaxĢı olan nüsxə ilə müqayisə olunduğunu bildirən qeyddir; bismillah; peyğəmbərə dua və mədhiyyə; dibaçə; müqəddimə; fehrist; əsərin mətni; xatimə - əsərin sonu; istinsax qeydi - əlyazmanın köçürülmə tarixi, katibi, köçü- rülmə yeri qeyd olunur. M.Adilov Azərbaycan əlyazmalarında əksər hallarda titul səhifəsinin (1 a) sonradan yazılmaq üçün ağ buraxıldığını, köçü- rülmə baĢa çatdıqdan sonra isə titulda müəllifin və əsərin adının qeyd olunmadığını, bu səhifələrdə əsas mətnə dəxli olmayan haĢi- yələrin yazıldığını göstərir 77 . Kitabın mətninin yazıldığı birinci sə- hifə (1 b) və ya birinci iki səhifə (1 b – 2 a) xüsusi çərçivəyə salı- nır, ornamentlərlə bəzədilirdi. Əsərin əsas mətni müəllif kolofonu ilə yekunlaĢır, kitabın sonluğu isə adətən katib kolofonu ilə bitirdi. Struktur vahidlərini və mətnin müəyyən hissələrini ayırmaq üçün xüsusi terminlərdən istifadə olunurdu. Tematik prinsip əsa- sında qurulmuĢ mətnləri tematik fəsil və hissələrə (cüz, qism, bab, səhifə) ayırırdılar 78 . 77 Adilov M. Azərbaycan paleoqrafiyası. – Bakı: 2010, s. 99. 78 Халидов А. Арабские рукописи и Арабская рукописная традиция. - Москва: 1985, с. 145. Vüsalə Musalı. Mətnlərin nəşrə hazırlanması problemləri 58 Prof. D.Lixaçov mətnin oxunması zamanı qarĢıya çıxan çə- tinlikləri adlamaq üçün bir neçə üsul təqdim edir: Birincisi, mətnĢünas tədqiq etdiyi əlyazmanın hərflərinin qrafik cədvəlini tərtib etməlidir; Ġkincisi, mətnĢünas hər zaman kontekstin köməyindən istifadə etməlidir; Üçüncüsü, bu iki üsul çətin yerlərin oxunmasına yardımçı olmursa və əlyazmanın həmin hissəsi pozulmuĢsa bu za- man bərpaçılara müraciət olunmalıdır 79 . Əlyazma mətninin düzgün oxunmasının vacib Ģərtlərindən biri də abidənin yarandığı dövrün dilini, ədəbiyyatını və tarixi coğrafiyasını dərindən bilməkdir. Mətnin sadəcə paleoqrafik oxu- nuĢu kifayət deyil, həm də onu mətnĢünaslıq baxımından anlamaq vacibdir. Orta əsr müəlliflərinin bəziləri əsərlərinin yazılma tarixləri haqqında məlumat vermirlər. Hər hansı bir abidə nəĢrə hazırlanar- kən onun müəllifinin və tarixinin öyrənilməsi mətnĢünas qarĢısın- da duran mühüm vəzifələrdəndir. Prof. Ə.Mirəhmədov Azərbay- can mətnĢünaslığı qarĢısında duran əsas problemin atribusiya və ateteza ilə bağlı olduğunu vurğulayır və bu Ģəkildə sıralayır: 1. bu və ya baĢqa klassikin külliyyatına daxil edilmiĢ əsər- lərin həqiqətən ona aid olduğunu dəlillərlə əsaslandırmaq; 2. həmin klassikin kitabını lüzumsuz “əlavələr”dən, həm baĢqa müəlliflərin əsərlərindən, həm də ayrı-ayrı “əlavə” parçalardan, beytlərdən təmizləmək; 3. əvvəllər yaddan çıxıb kənarda qalan, avtoqrafı əldə edil- məyən yaxud səhv olaraq baĢqasına istinad verilən əsəri müəllifinə qaytarmaq 80 . 79 Лихачев Д. Текстология (краткий очерк). Москва: 1964, с. 19-20. 80 Mirəhmədov Ə. Azərbaycan mətnĢünaslığının vəziyyəti və inkiĢaf perspektivləri // Azərbaycan mətnĢünaslığı məsələləri. - Bakı: 1979, s. 11-12. Yüklə 2,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|