8.3.25. “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn”
“Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” (“
İ
kki saodatli yulduzning chiqish
joyi va ikki azim dar
ё
ning qwshilish eri”) nomli yirik tarixiy asar muallifi wz
davrining yirik diplomati va tarixchi olimi Abdurazzoq Samarqandiydir. Uning
twla ismi Kamoluddin Abdurazzoq ibn Jaloluddin
İ
sh’oq Samarqandiy (1413-1482
yy.) bwlib, Hirotdagi badavlat va nufuzli xonadonlarning biriga mansubdir.
Tarixchining otasi Shoh’ruh’ h’uzurida qozi askar va imomlik lavozimida turgan.
Abdurazzoq yaxshi wqib, fiqh’, tafsir, h’adis, arab tili, g’azal va tarix ilmlarini
puxta egallagan, wz zamonasining etuk olimlaridan biri bwlib etishdi.
Abdurazzoq Samarqandiy 1438 yili wzining qozi Azizuddinning arab tili
grammatikasining bazi masalalari, yuklama va olmoshni tadqiq etuvchi “Risolayi
Azudiya” kitobiga bag’ishlangan sharh’ini
ё
zib tamomladi va uni Shoh’ruh’ga
taqdim qildi. Hukmdor asar bilan tanishib va
ё
sh olimdagi ulkan saloh’iyatni
kwrib, uni saroy xizmatiga, devoni inshoga tayin qildi. Shu vaqtdan boshlab to
1463 yilga qadar Abdurazzoq Samarqandiy dastlab Shoh’ruh’, swngra Abulqosim
Bobur (1451-1457 yy.) va boshqa Temuriy shah’zodalarning saroyida xizmat qildi.
94
Abdurazzoq Samarqandiy kwproq xorijiy davlatlar bilan olib boriladigan
diplomatik
ё
zishmalarni h’ozirlash, shuningdek elchilik ishlari bilan mashg’ul
bwlgan. Masalan, u Shoh’ruh’ davrida 1441 yili Janubiy Hindistonga elchi qilib
yuboriladi. Kolikut shah’rida h’amda Vijayanagar rojaligida bwlib oradan ikki yil
wtgach, 1444 yilning 27 dekabrida Hirotga qaytib keladi. Mazkur elchilik
Temuriylar davlatining Hindiston bilan bwlgan munosabatlarini mustah’kamlash
va rivojlantirishda katta rol wynaydi. Abdurazzoq Samarqandiy Hindiston safari
vaqtida kwrgan-bilganlarini twplab, bir xotira sifatida
ё
zib qoldirgan va bu
malumot Temuriylar davlati bilan Hindistonning wsha vaqtlardagi ijtimoiy-si
ё
siy
ah’voli, ayniqsa Hindistonning ijtimoiy va madaniy h’a
ё
tini wrganishda katta wrin
tutadi.
Abdurazzoq Samarqandiy 1447 yili Shoh’ruh’ning topshirig’i bilan Gilonga
bordi va uning h’okimi amir Muh’ammad bilan muzokaralar olib bordi. Wsha yili
u Misrga elchi qilib tayinlandi, lekin Shoh’ruh’ning 1447 yil 12 martdagi vafoti
tufayli bu tashrif amalga oshmay qoldi.
Abdurazzoq Samarqandiy Abulqosim Bobur xizmatida bwlgan kezlarida
uning h’arbiy yurishlarida, masalan, 1458 yili Mozandaron va 1454 yili Samarqand
ustiga qilgan yurishlarida qatnashdi. 1458 yili Hirotni egallagan Sulton Abu Said
Mirzo uni 1463 yili Shoh’ruh’ xonaqosiga shayx qilib tayinladi va Abdurazzoq
umrining oxirigacha wsha manzilda istiqomat qilib, asosan ilmiy ish bilan
mashg’ul bwldi.
Abdurazzoq Samarqandiy yirik tarixnavis olim sifatida h’am nom qoldirdi.
U Eron, Wrta Osi
ё
va Wzbekistonning XIV-XV asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy h’a
ё
tidan, shuningdek, Temuriylar davlatining qwshni mamlakatlar
Hindiston, Xitoy va boshqalar bilan iqtisodiy, si
ё
siy va madaniy aloqalari tarizidan
baxs yurituvchi “Matla us-sadayn va majma ul-bah’rayn” deb ataluvchi asari bilan
mashh’ur bwldi. Kitob 1467-1470 yillar orasida yakunlangan.
“Matla us-sadayn” ikki qism – daftardan iborat: 1) Elxon Abu Said (1316-
1335 yy.) davridan to Amir Temurning vafoti va Xalil Sultonning Samarqand
taxtiga wtirishigacha, yani 1405 yilgacha bwlgan davr tarixi va 2) Shoh’ruh’ning
1405 yili Hirotda Temuriylar imperiyasining oliy h’ukmdori deb elon qilinishidan
to Temuriy Abu Saidning 1469 yili wldirilishigacha bwlgan tarixi. Asarning 1427
yilgacha bwlgan davrni wz ichiga olgan qismi kompilyatsiya bwlib, Hofizi
Abruning “Majmu at-tavorix” kitobi asosida
ё
zilgan.
Asarda voqealar xronologik tartibda, yilma-yil ba
ё
n qilingan. Bu h’ol
kitobdan foydalanishda katta qulayliklar tug’diradi, albatta.
“Matla us-sadayn”ning qwl
ё
zma nusxalari Sankt-Peturburg, Toshkent,
Dushanbe va Angliya, Frantsiya, Hindiston, Eron va boshqa mamlakatlarning
kutubxonalarida saqlanmoqda.
Asarning ikkinchi davtari matni Muh’ammad Shafe tarafidan 1941 va 1949
yillari Loh’ur shah’rida chop etilgan.
Abdurazzoq Samarqandiyning Hindistonga qilgan safari ba
ё
n etilgan qismi
h’amda ikkinchi davtarning 1405-1427 yillar voqealarini wz ichiga olgan birinchi
qism-juz A.Wrinboev tarafidan wzbek tiliga tarjima qilinib, 1960 va 1969 yillari
chop etilgan.
95
“Matla us-sadayn” asarining ikkinchi qismi, xususan uning 1427-1469 yillar
voqealarini wz ichiga olgan qismi yangi bwlib, Eron, Markaziy Osi
ё
va
Wzbekistonning shu davr ichidagi ijtimoiy-si
ё
si“Matla us-sadayn”y tarixi va
madaniy h’a
ё
tini wrganishda asosiy manba vazifasini wtaydi.
Dostları ilə paylaş: |