Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 8.3.23. “Zafarnomayi Temuriy”
“Zafarnomayi Temuriy”, “Fath’nomayi soh’ibqironiy”, “Tarixi jah’onkushoyi Temuriy” ё ki “Zafarnoma” nomi bilan mashh’ur bwlgan asarni wz davrining yirik tarixchisi Sharafuddin Ali Yazdiydir. U asli Eronning Yazd viloyatidagi Taft qishlog’idan bwlib, turli fan soh’alarini egallangan edi. Shuning uchun h’am Alisher Navoiy uni “Sharaf davla va din”, yani din va davlat sharafi deb tariflagan. Sharafuddin Ali Yazdiy Fors viloyatining h’okimi Temuriy İ broh’im Sulton (1415-1435 yy.) saroyida xizmat qilgan. U ilm-fan h’omiysi bwlmish mazkur shah’zodaniina emas, balki Shoh’ruh’ning h’am zwr h’urmat-etiborini qozongan edi. Sharafuddin Ali Yazdiy 1442 yili Shoh’ruh’ning nabirasi va Sultoniya, Qazvin, Ray h’amda Qum h’okimi Sulton Muh’ammad (1442-1446 yy.)ning taklifi bilan Qumga keldi va shah’zodaning xizmatiga kirdi. Sulton Muh’ammad 1446 yili 32 1313-1393 йиллари Форс , Кирмон ва Курдистонни идора қилган сулола . Асосчиси Муборизиддин ибн Музаффар (1313-1359 йй .) 91 Shoh’ruh’ning og’ir kasalligidan foydalanib, is ё n kwtardi, Hamadon h’amda İ sfah’onni bosib oldi, Sherozni qamal qildi. Shoh’ruh’ unga qarshi qwshin tortti. Culton Muh’ammad Shoh’ruh’ bilan ochiq jang qilishdan qwrqib toqqa qochdi 33 . Shoh’ruh’ Sulton Muh’ammad bilan yaqin bwlgan kishilarni, shuningdek, mah’alliy sayyidlardan birmunchasini is ё nda ishtirok etishda ayblab h’ibsga oldi va kwplarini wlimga mah’kum qildi. Wshanda h’ibsga olinganlar orasida Sharafuddin Ali Yazdiy h’am bor edi. Faqat Mirzo Abdullatifning (Ulug’bekning twng’ich wg’li) aralashuvi bilan Sharafuddin Ali Yazdiy jazodan qutulib qoldi. Shah’zoda uni Samarqandga, otasi h’uzuriga jweatib yubordi. Sharafuddin Ali Yazdiy Samarqandda bir yil chamasi istiqomat qildi va fikrimizcha, Ulug’bekning ilmiy izlanishlarida ishtirok etgan bwlishi kerak. Shoh’ruh’ vafotidan (1447 y.) keyin 1449 yilda Sharafuddin Ali Yazdiy Xurosonga qaytdi va Sulton Muh’ammadning ruxsati bilan yana wz vatani Taftga qaytib bordi va umrining oxirgi qismini uzlatda kechirdi. Sharafuddin Ali Yazdiy 1454 yili vafot etdi. “Zafarnoma” asosan Nizomuddin Shomiyning shunday nomli asari asosida zwr badiiy mah’orat bilan ё zilgan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy Nizomuddin Shomiy asarida ba ё n etilgan voqealarning bazilariga yangi tarixiy manbalar asosida aniqliklar kiritdi, uni yangi isbot va dalillar bilan boyitdi. Amir Temurning shaxsiyati va uning faoliyatidagi qarama-qarshiliklar, yani bir tomondan qattiqqwl ekanligi, ikkinchi tomonlan esa Movarounnah’rdagi tarqoqlikka barh’am berib, markazlashgan davlatga asos solganligi birmuncha twg’ri va h’aqqoniy ё ritilgan. Sharafuddin Ali Yazdiy asarining zwr qimmati shundaki, unda Mwg’ul imperiyasining tarkibida tashkil topgan Oltin Wrda, Elxoniylar davlati, Chig’atoy ulusi, shuningdek Movarounnah’rning Chingizxon zamonidan to Temur davlatining paydo bwlishigacha bwlgan ijtimoiy-si ё siy tarixi qisqa tarzda ё ritib yuerilgan. Asarning bu qismi “Tarixi jah’ongir”, ё ki “Muqaddimayi Zafarnoma” nomi bilan ataladi va 1419 yili ё zib tamomlangan. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi, muallifning dastlabki redalariga kwra, uch qism – maqoladan iborat bwlmog’i, birinchi qismda Amir Temur tarixi, ikkinchi qismda Shoh’ruh’ Mirzo va nih’oyat, uchinchi qismda ushbu asar ё zishning tashabbuskori İ broh’im Sultonning davrida wtgan voqealar ba ё n etilishi mwljallangan edi. Lekin, biz h’ozir asarning birinchi qismigagina egamix, xalos. Uning ikkinchi va uchinchi qismlari saqlanmagan. Eh’timol, ikkinchi va uchinchi qismlari ё zilmay qolgan bwlsa kerak. “Zafarnoma” asarining asosiy qismi 1425 yili ё zib tamomlangan. Asarning qwl ё zma nusxalari kwp, xorijiy mamlakat kutubxonalari, xususan Toshkentda WzR FA Sharqshunoslik institutida uning yigirma twrt nusxasi bwlib, ularning ikkitasiga ( İ nv. № 3440 va № 4472) XV va XVII asrlarda rasmlar ishlangan. “Zafarnoma” asari matni Hindiston (1885-1888 yy.), Eron (1957 y.) va 1972 yili A.W.Wrinboev tomonidan Toshkentda chop qilingan. Asar ikki marta wzbek tiliga, ingliz, frantsuz va turk tillariga tarjima qilingan. Undan ayrim parchalar ingliz h’amda rus tillarida bosilgan. 33 Орадан бир йил чамаси вақт ўтгач , 1447 йили Султон Муҳаммад яна Форсни эгаллади , Шоҳруҳ вафотидан сўнг (1447 йил 12 март ) Хуросонни қўлга киритди , лекин 1451 йили иниси Абулқосим Бобурдан енгилди ва унинг амри билан қатл этилди . 92 “Zafarnoma” asarining muqaddimasi terma tarjimasi va 10 yilgi Movarounnah’r voqealari ba ё ni O.Bwriev tomonidan tarjima qilinib, 1996 yili nashr qilindi. Kitob Wzbekiston va Markaziy Osi ё mamlakatlari tarixini wrganishdagi ilmiy ah’amiyati juda katta. Keyincha yaratilgan tarixiy asarlarga bu kitobning tasiri yaqqol seziladi. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|