Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
“Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul”
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.2.6. “Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va mwg’ul” asarlarini yaratgan Abulg’ozi Bah’odirxon, h’am Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida mashh’urdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tug’ilgan va 1619 yilgacha ana shu shah’arda istiqomat qilgan. Swngra inilari Habash va İ lbors bilan toju taxt uchun bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchrab, Buxoroga qochib bordi va İ momqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh’ topdi. Akasi İ sfandi ё r 1623 yili xon bwlgach, yana Xorazmga qaytib bordi va Urganchga h’okim etib tayinlandi. Lekin 1627 yili İ sfandi ё rxonning wzi bilan bwlgan kurashda mag’lubiyatga uchradi. Bu safar Abulg’ozixon Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan İ shimxon (1598-1628 yy.) h’uzurida panoh’ topdi. Oradan bir yil chamasi vaqt wtgach, 1628 yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Abulg’ozixon Toshkentda 1630 yil oxirigacha istiqomat qildi. Oradan kwp vaqt wtmay, Abulg’ozixon Xiva turkmanlarining taklifi bilan yana Xorazmga qaytib bordi, lekin oradan olti oy wtar wtmas, İ sfandi ё rxon uni Niso va Darunga bosqinchilik yurishi uyushtirganlikda ayblab h’ibsga oldi va Eronga, shoh’ Safi 1 (1629-1642 yy.) h’uzuriga omonat 36 tariqasida berib yubordi. Abulg’ozixon wshanda İ sfah’ondagi Taborak qalasiga qamab qwyildi va shu tarzda Eronda 10 yil atrofida kun kechirdi. 1639 yili Abulg’ozi qamoqdan qochdi 36 Омонат – тобелик аломати . Ўрта аср анъаналарига кўра , тобелмкни қабул қилган ҳукмдорнинг саройига фарзандлари ёки яқин қариндошларидан бирини гаров тариқасида юборган . Бу ерда шунга ишорат . 107 va kwp mashaqqatlar chekib, 1642 yili ona yurtiga qaytib keldi. 1643 yili, İ sfandi ё rxon vafotidan bir yil wtgach, Orol wzbeklari uni xon qilib kwtardilar. Wsha yili Abulg’ozixon Xivadagi raqiblari ustidan h’am g’alaba qozondi va Xiva taxtiga wtirdi. Abulg’ozixon keng malumotli bwlishi bilan bir qatorda, feodal h’ukmdor h’am edi. U wz faoliyati bilan ana shu doiralar manfaatlarini h’imoya qildi. Abulg’ozixon 1663 yili toju taxtni wg’li Anusha (1663-1687 yy.)ga qoldirib, umrining oxirini butunlay ilmiy ishga bag’ishlaydi. U 1664 yili vafot etgan. “Shajarayi tarokima” turkman xalqi va Turkmanistonning wrta asrlardagi tarixini wrganishda bosh manba bwlib xizmat qiladi. “Shajarayi turk va mwg’ul” 1664 yili ё zilgan, lekin Abulozixonning og’ir dardga chalanib qolishi va tez orada vafot etishi sababli tamomlanmay qolgan. Asar 1X bobining davomi, yani 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning topshirig’i bilan Mah’mud ibn mulla Muh’ammad Urganjiy degan olim tomonidan ё zilgan. Asarning I-IV boblari h’am wsha Mah’mud ibn Muh’ammad Urganjiyning qalamiga mansubdir. “Shajarayi turk va mwg’ul” asari qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat. Muqaddimada asosan asarning ё zilishi sabablari h’aqida gap boradi. I bobda Odam Atodan to Mwg’ulxongacha, II bobla Mwg’ulxondan Chingizxongacha, III bobda Chingizxlnning tug’ulishidan to vafotigacha, IV bobda Wgaday qoon va uning Mwg’ulistonda h’ukmronlik qilgan avlodi, V bobda Chig’atoyxon va uning Movarounnah’rda podshoh’lik qilgan vorislari, VI bobda Elxoniylar, yani Eronda h’ukmronlik qilgan Chingiz avlodi, VII bobda Jwjixon va uning Dashti qipchoqda podshoh’lik qilgan avlodi, VIII bobda Shayboniyxon va uning Movarounnah’r, Qozog’iston, Sibir va Qrimda h’ukmronlik qilgan farzandlari va, nih’oyat, IX bobda Shayboniyxonning 1511 yildan Xorazmda podshoh’lik qilgan avlodi bilan bog’liq voqealar ba ё n etilgan. Asarning I-VIII boblari umumlashtiruvchi xarakterga ega bwlib, Rashiduddinning “Jome ut-tavorix”, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” va shuningdek yana wn sakkiz tarixiy asarlar asosida yaratilgandir. Kitobning 1X bobi yangi h’isoblanadi va unda Xorazmning 1512-1663 yillar orasidagi ijtimoiy-si ё siy tarixi keng va atroflicha ba ё n etiladi. Bundan tashqari, asarda Abulg’oziy Bah’odirxon zamonida obod bwlgan Xorazmdagi Urganch, Vazir, Tirsak, Yangi shah’ar, Buldumsoz, Bag’dod, Kot, Durun, Qumkent, Mizdah’kan, Dorug’an ota, Boqirg’on, Xos minora, İ sm Mah’mud Ota, Chilik kabi shah’arlar, Amudar ё va dar ё wzanining wzgarishi, xivalik turkmanlarning og’ir ah’voli, XVI-XVII asrlarda Xiva xonligi bilan Buxoro wrtasidagi si ё siy munosabatlar h’aqida h’am qimmatli malumotlar uchraydi. Abulg’oziy Bah’odirxon va uning “Shajarayi turk va mwg’ul” asari tez orada ilmiy jamoatchilikning daqqat-etiborini qozondi. U XVIII asrda ё q bir necha, nemis va frantsuz (1726 y.), rus (1770 y.) va ingliz (1780 y.) tillariga tarjima qilindi. Wtgan asrda bu asar nemis (G.Ya.Ker), rus (Ya.O.Yartsev va G.S.Sablukov), frantsuz (P. İ .Demezon), turk (Ah’mad Vefiq posha) tillariga tarjima qilindi. Asar 1897-1913 yillari yana turk (tarjimon Rizo Nur) va 1935 yili fors tillariga tarjima qilindi. Asarning G.S.Sablukov (1906 y.) va P. İ .Demezon 108 (1871-1874 yy.) amalga oshirgan nashrlari mukammal va zwr ilmiy qimmatga egadir. Abulg’oziy Bah’odirxon asarining xorijiy tillariga tarjima qilinishi va dun ё bwylab tarqalishi bwyicha “Temur tuzuklari” va Boburning “Vaqoyi” asari bilan qi ё slash mumkin. Ular turkiy tildagi tarixiy asarlarning juda katta ilmiy qiymatga ega ekanligini kwrsatadi. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|