Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

8.3.4.“Hudud ul-olam” 
“Hudud ul-olam” fors tilida 
ё
zilgan (982 y.) birinchi jug’rofiy xarakterdagi 
asardir. Kitobning twla nomi “Hudud al-olam min Mashriq ila-l Mag’rib”dir( 
“Sharqdan G’arbga qarab joylashgan mamlakatlarning chegaralari”). Asar muallifi 
nomalum. U Guznono (Afg’onistonning sharqi-shimoliy qismida joylashgan 
qadimiy viloyat) h’okimlaridan (Farug’iniylar) biriga atab 
ё
zilgan. Kitobning 
yagona qwl
ё
zma nusxasi sharqshunos A.G.Tumanskiy (1861-1920 yy.) tomonidan 
1892 yili Buxoroda topilgan. 
“Hudud ul-olam” asari muqaddima va 59 bobdan iborat. Uning 1-7 
boblarida erning tuzilishi, dengizlar, orollar, tog’lar, dar
ё
lar, chwlu bi
ё
bonlar 
h’amda dun
ё
ning inson yashaydigan twrtdan bir qismi – rubi maskun va unda 
istiqlmat qiluvchi xalqlar, rubi maskunning mamlakat h’amda viloyatlariga 
taqsimlanishi h’aqida umumiy muloh’aza yuritiladi. 
8-59- boblarida sharqdan g’arbga qarab joylashgan mamlakatlar, ularni 
xalqi, wsha mamlakatlarda ishlab chiqariladigan asosiy matolar, ayrim wrinlarda 
esa savdo-sotiqning umumiy ah’voli xususida swz boradi. 
“Hudud ul-olam” asarida Wzbekistonning shah’arlari, ah’olisi va ularning 
mashg’uloti h’aqida qimmatli malumotlarni uchratamiz. 
Asarning matni aynan (fotomatni) faksimilesi, kirish va zarur izoh’lar bilan 
birga, 1930 yili V.V.Bartold tarafidan, inglizcha tarjimasi esa (tadqiqot va izoh’lar 
bilan birga) 1937 yili V.F.Minorskiy tarafidan nashr etilgan. Uning forscha matni 
ikki marta (M.Sotude va sayyid Jaloluddin Teh’roniy tarafidan) Eronda chop 
etilgan. 1983 yili asarning tojikcha nashri amalga oshirilgan. 
Ushbu kitob fors tilidagi ilk tarixiy-jug’rofiy manba sifatida juda qimmatli 
asar h’isoblanadi. 
8.3.5. “Si
ё
satnoma”

---

75
Bu mashh’ur asar muallifi Nizomulmulk laqabini olgan Saljuqiylar davlatida vazir 
sifatida xizmat qilgan yirik davlat arbobi va tarixchi olimdir. Uning asli ismi Abu 
Ali al-Hasan ibn Ali ibn 
İ
sh’oq at-Tusiy (1018-1092 yy.) bwlib, Saljuqiy 
h’ukmdorlar Sulton Alp Arslon (1063-1073) h’amda Sulton Malikshoh’ I larning 
bosh vaziri bwlgan va bu davlatning ijtimoiy-si
ё
siy h’a
ё
tida katta rol wynagan. U 
saltanatdagi tarqoqlikka barh’am berish, markaziy davlat tuzumini 
mustah’kamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun h’arakat 
qilgan. Shuning uchun unga mamlakatni tartibga soluvchi, yani Nizomulmulk 
nomi berilgan. Nizomulmulk Bag’dodda “Nizomiya” atalmish musulmon h’uquq-
aqoid maktabiga asos solgan. 
“Si
ё
satnoma” asarining boshqa nomi ”Ciyar al-muluk” (“Podshoh’larning 
turmushi”)dir. Kitob 1092 yili 
ё
zib tugallangan. U 51 bobdan iborat bwlib, unda 
davlat tizimi, moliyaviy h’isob-kitob ishlari, qwshin tuzulishi, mansablar va ularga 
amaldorlarni tayinlash tartibi, amaldorlar faoliyati muammolari xususida fikr 
yuritiladi. 
Asarda Wzbekiston tarixiga oid muh’im va qimmatli malumotlar bor. 
Somoniylar zamonida turk g’ulomlarining davlatning ijtimoiy-si
ё
siy h’a
ё
tida 
tutgan wrni, Turkiston xonlari Qoraxoniylar saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning 
maishiy ah’voli, Somoniylar xizmatida bwlgan amirlar unvonlari, Xorazmshoh’ 
Oltintosh (1017-1032) bilan Sulton Mah’mud G’aznaviyning vaziri Ah’mad ibn 
Hasan wrtasidagi 
ё
zishmalar ana shular jumlasidandir. Asarda, bundan tashqari, 
karmatlar, botiniylar h’arakati, Muqanna qwzg’oloni h’aqida h’am ayrim diqqatga 
sazovor malumotlar mavjud.
“Si
ё
satnoma”ning forschasi 1931, 1956 yillari, frantsuzchasi 1893 yili, 
inglizchasi 1960 yili h’amda ruschasi 1949 yili B. D. Zaxoder tomonidan chop 
qilingan. Kitob wzbek tiliga h’am tarjima qilingan.