Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
68
sah’obai roshidin tarifi kelib, undan swng asar kimga bag’ishlangan bwlsa, odatda 
ular yuksak lavozimdagi shaxslar ёki h’okimlar bwlgan, wsha h’omiylarga 
bag’ishlov maqtov ёziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif wzi h’aqida, 
qanday asar ёzmoqchi ekanligi, uning nomi va asarning ixcham maxmuni ёki 
zamonaviy til bilan aytilsa, annotatsiyasi baёn etiladi. 
 
Asarning oxiridagi xotima – kolofonda esa, muallif asarini tugatib olgani 
uchun Alloh’ga shukronalar keltirib, mazkur qwlёzma asar va uning ushbu 
nusxasi, kwchirilish joyi va tarixi, xattoti h’aqida malumot keltiriladi. Tarixiy 
asarlarda keltiriladigan “Quroni karim” oyatlari va  “Hadisi sharif” namunalari 
odatda asosiy matndan ajratib, boshqa siёh’ bilan va kwpincha boshqa ёzuv, xat 
turi, masalan kufiy, nasx ёxud suls ёzuvida boshqacha siёh’ bilan bitilib, aloh’ida 
ziynatlanadi.      
 
Tarixiy asarlar qwlёzmalari wz davri ananalariga mos ravishda charm 
muqova – jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavh’a, zarvaraq 
naqshlari bilan, matn wrtalarida lavh’a naqshlar va mwjaz rasmlar bilan bezatilgan. 
Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining mwtabar qwlёzmasini 
kwrsatish mumkin. 
 
Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan tanishish ularning 
h’am son jih’atidan kwpligi, h’am ilmiy saviyasi juda yuqori ekanligi guvoh’i 
bwlamiz. Garchi qomusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix yaratish ananasi juda 
qadimiy va boy emasligi h’aqli ravishda qayd etilgan bwlsa-da, arab xalifaligi 
shakllanganidan swng, yunon, eron, yah’udiy va nasroniy tarix ananalaridan ijobiy 
va ijodiy foydalangan arab va asosan arab tilida ijod etuvyai muarrixlar h’am arab 
xalqlari, h’am arab xalifaligi h’ududiga kirgan ёki unga qwshni bwlgan xalqlar 
tarixini ёzishda juda katta h’issa qwshdilar. 
 
Shuning bilan birga, yurtimizdan etishib chiqqan tarixchilarimiz h’am arab 
tilida ayniqsa, Beruniy, Samoniy, Shah’obiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib 
asarlar yaratib, arab tilidagi tarix ilmi taraqqiёtiga munosib ulush qwshdilar. Yani 
arab tilidagi manbalarni wrganish h’ali wz dolzarbligini ywqotgani ywq. Ular 
xalqimiz boy merosining ajralmas qismi bwlib, wtmishdagi yuksak taraqqiёtimiz 
guvoh’idir. 
 
7.5. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati: 
1. 
“Quroni karim”. Wzbekcha izoh’li tarjima. Tarjima va izoh’lar muallifi 
Alouddin Mansur.-Toshkent: 1992. 
2. 
İslam. Entsiklopedicheskiy slovar.-Moskva: Nauka. 1991. 
3. 
Xalidov A.B. Arabskie rukopisi i arabskaya rukopisnaya traditsiya. –
Moskva: 1985. 
4. 
B. A. Ah’medov. Wzbekiston tarixi manbalari. - Toshkent: “Wqituvchi”. 
2001. B. 7-14. 
5. 
T. S. Saidqulov. Wrta Osiё xalqlari tarixining tarixnavisligidan lavh’alar. 
- Toshkent: “Wqituvchi”. 1993. –B. 3-9. 
6. 
Sobranie vostochnıx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. 
İstoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 
1998. –S. 3-7. 

---

 
69
7. 
Rukopisnaya kniga v kulturax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-
Moskva: ‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 
8. 
Krachkovskiy  İ.Yu. Arabskaya geograficheskaya literatura. Soch. 1U 
tom, -M.:-L.: 1957. 
 
7.6. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar 
1. 
Arab tilida ёzilgan manbalar va ularning yurtimiz tarixini wrganishdagi 
ah’amiyati qanday? 
2. 
Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining tarixni wrganishdagi ah’amiyati 
nimada? 
3. 
Tabariyning  “Tarix ar-rusul va-l-muluk”  asari tarixiy manba sifatida 
qanday xususiyatlarga ega? 
4. 
Shih’obuddin Nisoviyning “Sirot us-sulton Jaloluddin Menkburni” asari 
mazmuni nimadan iborat va uning manba sifatidagi ah’amiyati nimada? 
5. 
«Devoni lug’ati turk » asarining ilmiy ah’amiyati nimada?  
 
8 - mavzu: XIII-XIV asrlar tarixiga oid manbalar 
 
 Darsning 
mazmuni: Ushbu darsda vatanimiz tarixiga oid ёzma 
manbalarning yaratilishida fors tilining tutgan wrni u tildagi asosiy manbalar 
twg’risida talabalarga tushuncha beriladi, mwg’ullar bosqini, chig’atoy ulusi.  
Reja: 
8.1. Asosiy ijtimoiy-siёsiy voqealar. 
8.2. Huquqiy h’ujjatlar va ёzishmalar. 
8.3. Fors tilidagi tarixiy manbalar. 
8.4. Foydalanilgan adabiёtlar rwyxati. 
8.5. Mavzuni mustah’kamlash uchun beriladigan savollar. 
 
 
Asosiy tushunchalar: Forsiy tildagi ёzma manbalarga oid atama va tushunchalar 
h’am deyarli arab tilidagilar bilan   bir xil ataladi ёki aynan bir tushuncha ikkala 
tilda h’am ishlatiladi. 
 
8.1. Asosiy siёsiy ijtimoiy voqealar 
 
1219-1221 yillar ichida Wzbekiston mwg’ullur tomonidan istilo etildi. 1227 
yili Chingizxon Ettisuv, Koshg’ar, Movarounnah’r va Xorazmning sharqiy 
qismini, shuningdek, h’ozirgi Afg’onistonning shimoliy qismini ikkinchi wg’li 
Chigatoyga (1227-1241 y.) inom qildi. Bu ulus tarixda Chig’atoy ulusi nomi bilan 
mashh’ur. Chig’atoy ulusining oliy h’ukmdorlari h’am, qoraxitoylar singari, ulusni 
maxsus ijaradorlar, yani xorashmlik mashh’ur savdogar Mah’mud Yalavoch 
(1125-1238 yy.) va uning wg’li Masudbek (1238-1289 yy.) ёrdamida idora qildilar. 
Munko qoon (1251-1260 yy.) taxtga wltirgandan keyin, Jwji ulusining oliy 
h’ukmdori Botuxon (1227-1255 yy.) bilan til biriktirib, Chig’atoy avlodining 
kwpchiligini qatl ettirdi va Chig’atoy ulusini wrtada bwlib olishdi.      
Lekin, oradan kwp vaqt wtmay, Olg’u (1261-1266 yy.) ulus mustaqilligini 
tiklashga muvaffaq bwldi. Mubrakshoh’ (1266 y.) va Baroqxon (1266-1271 yy.) 

---