84
Abu Saidxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi.
Oradan bir yil
wtgach, u Wljoytuxonni zah’arlab wldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida
qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. Wshanda uning Tabrizdagi 600 000
jild kitobga ega boy kutubxonasi h’am talon-taroj qilindi.
Rashiduddin tarixda wzining yirik asarlari bilan h’am nom qoldirdi. İloh’iёt
ilmining ayrim masalalariga bag’ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya”
(“Rashiduddinning majmualari”), tabiёtga oid “Al-osor va-l-ih’ya”(“Tirik
narsalarning qoldiqlari”), “Baёn al-h’aqoiq” (“Haqiqatlar baёni”), qurilish
masalalariga bag’ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib va asil narsalar”) va nih’oyat,
jah’on tarixini wx ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar
jumlasidandir.
Olimning bizning zamonamizgacha twla etib kelgan birdan-bir asari ana shu
“Jome ut-tavorix” bwlib, u wrta asr tarixnavisligining wziga xos noёb asari
h’isoblanadi. Bu kitob wrta asr Sharq tarixchiligida yangi ananani boshlab bergan
asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G’arb
mamlakatlari, Xitoy h’amda Hindiston tarixini h’am ёritishga
intilgan, Sharq
mamlakatlari tarixini umum jah’on tarixining bir qismi, deb h’isoblangan.
“Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G’ozonxonning topshirig’i
bilan ёzilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mwg’ullar va ular asos solgan davlatlar
Ulug’ yurt yani Mwg’uliston, Elxoniylar davlati h’amda mwg’ullar asoratiga
tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osiё va Yaqin h’amda Wrta
Sharq mamlakatlari xalqlarining mwg’ul istolchisigacha bwlgan qisqacha tarixi; 2)
Sharq mamlakatlari xalqlarining islomiёtdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va
uning tarkibida tashkil topgan G’aznaviylar
imperiyasi, Saljuqiylar davlati,
Xorazmshoh’lar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yah’udiylar, franklar, Rim
imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Er kurrasi h’amda etti iqlim mamlakatlarining
geografik h’olati. Afsuski, asarning swnggi, uchinchi qismi saqlanmagan.
Qwlёzma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan
vaqtlarda ywqolgan bwlishi mumkin.
Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mwg’ul xalqlarining Chingizxonga
qadar kechgan tarixi Mah’mud Koshg’ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy
asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlanaёtgan “Oltin daftar”,
Chingizxon va
uning ota-bobolari tarixi, shuningdek, turk-mwg’ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini
yaxshi bilgan kishilar, Pwlod, Chjen-syan, G’ozonxon va boshqalarning og’zaki
axborotlari, G’arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari
wsha vaqtlarda Eronga kelib qolgan frantsiyalik ikki katolik roh’ib,
ikki xitoylik
olim va kashmirlik roh’ibning ishtirokida ёzilgan. Twplangan malumotlarni
tartibga solish ishlarini muallifning ёrdamchilari Abdulla Koshoniy h’amda
Ah’mad Buxoriylar bajarganlar.
“Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mwg’ul xalqlari tarixini wz ichiga
olgan qismi Markaziy Osiё xalqlari tarixini wrganishda katta ah’amiyatga ega.
Kitobning Wrta Osiё, Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi
ijtimoiy-siёsiy h’aёtiga oid qismlari h’am benih’oyatda qimmatlidir.
Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan
(1941 y.), İ.N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, frantsuz h’amda nemis
85
tillariga tarjima qilingan va forscha matni, swz boshi bilan chop qilingan. Uning
wzbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan
Kwchkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig’i bilan Muh’ammad Ali ibn
Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu
tarjimaning noёb qwlёzmasi Wzbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasining
Abu Rayh’on Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami
ostida saqlanmoqda. İkkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shah’rida Solur bob ibn
Qul Ali tarafidan Urganch h’okimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug’i
bilan bajarilgan bwlib, uning qwlёzma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar
Akademiyasining Til va adabiёt institutida saqlanadi.
“Jome ut-tavorix” asarining twla ruscha tarjimasi 7 nafar mwtabar
qwlёzmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan.
8.3.17. “Tarixi guzida”
“Tarixi guzida” (“Saylangan tarix”) asari muallifi Hamdulloh’ Qazviniy
bwlib, u XIII asr swnggi choragi va XIV asrning birinchi yarmida yashab wtgan
yirik geograf va tarixshunos olimdir. Uning twla ismi Hamdulloh’
ibn Abubakr ibn
Ah’mad ibn Nasr Mustavfiy Qazviniy bwlib, kelib chiqishi bwyicha arab va 1281
yili Eron Ozarbayjonining Qazvin shah’rida tug’ilgan.
Hamdulloh’ Qazviniy Rashiduddin davrida Qazvin, Abh’ar va Zanjon
viloyatlarining moliya ishlarini boshqargan. Rashiduddin qatl etilgandan swng,
uning wg’li G’iёsuddin Muh’ammad (1327-1336 yillari Elxoniy Abu Saidning
vaziri bwlgan)ning xizmatida bwlgan. Tarixchi 1350 yili vafot etgan.
Hamdulloh’ Qazviniy “Zafarnoma”, “Tarixi guzida” h’amda “Nuzh’at ul-
qulub” nomli asarlar muallifidir.
“Tarixi guzida” umumiy tarix ywnalishida ёzilgan asar bwlib, unda qadim
zamonlardan to 1330
yilgacha Eron va qisman, Urta Osiёda bwlib wtgan voqealar
baёn etilgan. Hamdulloh’ Qazviniy vafotidan keyin wg’li Zaynuddin tomonidan
asar davom ettirilgan va unga 1392 yilgacha Eronda bwlib wtgan voqealar
qwshilgan. Kitobning asosiy qismi xoji G’iёsuddin Muh’ammadga bag’ishlangan.
Asar muqaddima-fotih’a va olti bobdan iborat: 1) payg’ambarlar va avliёlar; 2)
islomiyatdan avval wtgan Eron podshoh’lari; 3) Muh’ammad payg’ambar, xaoifayi
Roshidin, Umaviylar va Abbosiylar tarixi; 4) Abbosiylar davrida Eron,
Afg’oniston va Wrta Osiёda h’ukmronlik qilgan Safforiylar,
Somoniylar,
G’aznaviylar, G’uriylar, Daylamiylar, Saljuqiylar, Xorazmshoh’lar, mwg’ullar va
boshqa sulolalar tarixi; 5) islomiyat davrida wtgan shayxlar, olimlar va shoirlar; 6)
Qazvin shah’rining tarixi.
“Tarixi guzida” Eron, Wrta Osiё h’amda Wzbekistonning XIII-XIV asrning
birinchi yarmidagi tarixini wrganishda muh’im ah’amiyat kasb etadi.
Kitob 1910 yili ingliz sharqshunosi E.Braun tarfidan matn va qisqartirilgan
inglizcha tarjimasini h’amda 1960 yili Abdulh’usayn
Navoiy asar matnini nashr
qilgan.
8.3.18. “Ravzat uli-l-albob”
“Ravzat uli-l-albob” ёki “Ravzat uli-l-albob fi tavorih’al-akobir va-l-ansob”
(“Akobir va asil (kishilar) tarixi xususida oqillar bog’i”) nomli asarning ijodkori