76
Qoraxoniy Bug’raxon Muh’ammad (1033-1056 yillar atrofida vafot etgan)
wrtasidagi siёsiy
munosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida Buxoro sadrlarining
umumiy ah’voli h’aqida qisqa, lekin qimmatli malumotlar keltirilgan.
“Chor maqola”ning ikkinchi qismida h’am muh’im maoumotlarni
uchratamiz. Mashh’ur forsiyzabon shoirlar Rudakiy (taxm.860-941 yy.), Farruh’iy
(1038 yili vafot etgan), Firdavsiy (taxminan 940-1020-1030 yillar orasi)larning
h’aёtiga oid, shuningdek, Bodh’izning tabiiy sharoiti, masalan u erda bwlgan
1000ga
yaqin koriz, uzumning 120ta navi, Qoraxoniylar davrida
Movarounnah’rning adabiy va madaniy h’aёtiga oid axborotlar shular
jumlasidandir.
Uchinchi qismda Abu Rayh’on Beruniy va Umar Hayёmning (taxm. 1048-
1123) h’aёti (Nizomiy Aruziy Samarqandiy u bilan yaqindan tanish bwlgan) bilan
bog’liq malumotlar berilgan.
Twrtinchi qismda wzbekistonlik buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning
(980-1037 yy.) Buxoro va Xoraz mdagi ilmiy faoliyati bilan bog’liq malumotlarni
uchratamiz.
Xullas, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning ushbu asari Wzbekistonning X-
XI asrlardagi ijtimoiy-siёsiy va madaniy h’aёtini wrganishda muh’im ah’amiyatga
ega bwlgan manbalardan biri h’isoblanadi.
“Chor maqola”ning forsiy matni 1910 va 1955-1957
yillarda eronlik
sharqshunos olimlar Mirzo Muh’ammad Qazviniy h’amda Muh’ammad Muin
tomonidan chop qilingan. Asar ingliz tiliga 1921 yili va 1963 yili rus tiliga tarjima
qilingan. Sharqshunos Mah’mud Hasaniy uni wzbek tiliga tarjima qilib chop
ettirgan.
8.3.7. “Mujmal at-tavorix va qisas”
Muallifi nomalum bwlgan “Mujmal at-tavorix va qisas” (“Tarixlar va
qissalar majmuasi”) nomli bu asar ixcham tarzda ёzilgan umumiy tarixga oiddir.
Unda qadim zamonlardan (islomiyatdan avval wtgan Eron podshoh’lari zamonidan
to wg’uzlar tarafidan Sulton Sanjarning asir olinishi (1153) va Nishopurning
vayron etilishigacha bwlgan davr ichida Eronda va qisman Wzbekistonda yuz
bergan ijtimoiy-siёsiy voqealar h’ikoya qilinadi.
Asar 1153 yildan keyin yaratilgan. Kitobning
ilmiy qimmati shundaki, unda
turkiy xalqlar, ularning kelib chiqishi h’aqidagi rivoyatlar, turklarning vatanlaridan
biri İssiqkwl h’aqida boshqa manbalarda uchramaydigan malumotlar keltirilgan.
“Mujmal at-tavorix va qisas”ning yagona qwlёzma nusxasi Parij Milliy
kutubxonasining qadimiy forsiy kitoblar fondida, 62 raqam ostida saqlanmoqda.
Uning matni 1939 yili eronlik Malik ush-shuaro Bah’or tomonidan chop etilgan.
8.3.8. “Zayn al-axbor”
“Zayn al-axbor” (“Tarixlar bezagi”) nomli kitob muallifi XI asrning yirik
tarixchisi Gardiziydir. Uning twla ismi Abu Said Abulh’ay ibn Zah’h’ok ibn
Mah’mud Gardiziy, G’azniga (Afoniston) tobe bwlgan
va uning sharqiy tarafida
joylashgan Gardiz qishlog’ida tug’ilgan. U wz zamonidaёq shuh’rat topgan
olimdir. Bu esa uning yaqin “Zayn al-axbor” nomli asari tufayli bwldi. Kitob 1049-
77
1050 yillar orasida ёzib tamomlangan va G’aznaviylardan Sulton Abdurashidga
(1049-1053) taqdim etilgan.
“Zayn al-axbor” asosan qadim zamonlardan (islomiyatdan avval wtgan
qadimgi Eron podshoh’lari zamonidan) to 1041 yilgacha, yani G’aznaviylardan
Sulton Mavdud (1041-1050) bilan Sulton Muh’ammad (1030-1031, ikkinchi marta
1041) wrtasida, yani 1041 yili Dinovarda bwlgan
urushgacha Xurosonda bwlib
wtgan voqealar h’aqida h’ikoya qiladi. Asarda ayniqsa Xurosonning arab
istilosidan 1041 yilgacha bwlgan tarixi boshqa asarlarga nisbatan kengroq
ёritilgan.
Gardiziy ushbu asarini ёzishda as-Sallomiyning “Kitob fi axbor vuloti
Xuroson”, al-Jayxoniyning “Ajoyib al-buldon”, shuningdek ibn Muqaffa, ibn
Xalliqonning asarlaridan h’am foydalangan.
“Zayn al-axbor” rumliklarning madaniyati (dar marifati rumiёn), turli
xalqlarning diniy marosimlari va yil h’isoblari, Movarounnah’rning turkiy ah’olisi
va Hindiston h’aqida degan boblardan iborat. Asarning turli xalqlarning
(musulmonlar, yah’udiydar, xristianlar va boshqalarning)
diniy marosimlari va yil
h’isoblari h’amda Hindiston h’aqidagi boblari Abu Rayh’on Beruniy asarlari, Wrtv
Osiё va Wzbekistonning turkiy ah’olisi h’aqidagi bobi esa qisman ibn
Xurdodbeh’, Jayh’oniy va ibn Muqaffa asarlariga tayanib ёzilgan.
Gardiziyning “Zayn al-axbor” asari Xuroson va Movarounnah’rning arablar
istilosidan to XI asrning wrtalarigacha bwlgan siёsiy tarixini qrganishda muh’im
wrin tutadi.
“Zayn al-axbor” asarining forscha matni eronlik Mirzo Muh’ammad
Qazviniy 1937 yili, Muh’ammad Nozim 1928 yili h’amda Said Nafisiy
tomonidan
1954 yili chop etilgan edi. 1969 yili Teh’ronda asarning twla nashri amalga
oshirildi. Uning turkiy xalqlar h’aqidagi bobi rus tilida V.V.Bartold tomonidan
1900 yili nashr qilingan.
Kitobning Wzbekistonga aloqador qismi A.K.Arends tomonidan ruschaga
qilingan tarjimasi 1991 yili L.M.Epifanova tomonidan nashrga tayёrlanib
Toshkentda chop etildi.
8.3.9. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”
“Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” (“Samarqand tarixi h’aqida qand kitob”)
nomli asar muallifi yirik tarixchi, tilshunos va faqih’ Najmuddin Abu Hifs Umar
ibn Muh’ammad ibn Ah’mad ibn Luqmon an-Nasafiy (1068-1142)dir. U
musulmon qonunshunosligiga oid “Manzumot an-Nasafiya fi-l-xulofiёt”
(“Kelishmovchiliklar h’aqida Nasafiyning sheriy asari”), “Aqoid an-Nasafiy”
(“(İslom) aqidalariga an-Nasafiy sharh’i”) shariat ywl-ywriqlari va “Quroni
karim” sharh’iga bag’ishlangan “Al-yavoqit fi-l-mavoqit” (“Qulay vaqtlar xususida
ёqutlar”), “Zallat al-qoriy” (“Qorilarning xatolari h’aqida”) va tasavvuf xususida
“Risolai Najmiya” kabi bir necha kitoblar yaratgan.
Nasafiyning tarix fani uchun eng muh’im “Kitob
al-qand fi tarixi
Samarqand” asaridir. Uning yana bir nomi “Kitob al-qand fi marifati ulamoi
Samarqand” (“Samarqand olimlarini tanish borasida qand kitobi”) h’am
mashh’urdir. Ushbu asarda Wzbekistonning islomgacha bwlgan tarixi, uning arab