Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
82
kwrsatmay taslim bwlish h’aqidagi talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni 
mwg’ul qwshinlari tomonidan ishg’ol qilish chog’ida İsmoiliylarning boy 
kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi. 
 
Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili İroq va Xuzistonga h’okim, 
malik qilib tayinlandi. Wshanda u Bag’dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi. 
Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-XIV asrning birinchi yarmi) malumotlariga 
qaraganda, u katta mablag’, 10000 oltin dinor sarflab Frot darёsidan Kufa va 
Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 1271 yili 
raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muh’ammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi 
Abu Jafar Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash 
boshladilar. Oqibatda ular Juvayniyni mansabini suiistemol qilib, xazinani bir 
qismini wzlashtirganlikda aybladilar. Juvayniy odam ёllab qozi Tojuddin Alini 
wldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining taqibidan qutulib qololmadi. Wsha 
yilning wzida Abaqaxon Bag’dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi. 
Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad 
borligi aniqlandi. Juvayniy qamab qwyildi va kamomad undirib olingandan keyin 
h’ibsdan ozod qilindi va wz mansabiga tiklandi. 
Oradan wn yil wtgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga 
“qwl chwzishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog’laganlikda aybladi. 
Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad 
borligi aniqlandi. Bag’dodning moliyaviy xwjaligi yana taftish qilindi va 300 
tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana h’ibsga olindi, lekin kamomadgi 
twlashga swz bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun er-suv va 
qimmatbah’o buyumlarni sotsa h’am kamomadning faqat 170 tumanini qopladi, 
xalos. Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag’dod kwchvlari 
bwylab yalangg’och qilib olib wtdilar. Juvayniy Twqudar Ah’mad davri(1282-
1284 yy.)da og’asining ёrdamida h’ibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu 
mulki qaytarib berildi. Lekin oradan kwp wtmay, shah’zoda Arg’un Bag’dod 
devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini musodara qilishni 
buyurdi. Wsha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga 
olib keldi – 1283 yili Juvayniyning .ragi ёrilib vafot etdi. 
 
Alouddin Otamalik Juvayniy Mwg’uliston, Wzbekiston h’amda 
Eronning XIII asrdagi ijtimoiy-siёsiy tarixidan h’ikoya qiluvchi asari bilan shuh’rat 
topti. Kitob 1260 yili ёzib tamomlangan. 
“Tarixi jah’onkushoy” asari uch qismdan iborat: 1)mwg’ullar, ularning 
Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.) 
davrigacha, shuningdek, Jwjixon, Chig’atoyxon va avlodlari tarixi, 
2)Xorazmshoh’lar va Xurosonning mwg’ul h’ukmdorlari davridagi (1258-
yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siёsiy ah’voli, 
shuningdek, İsmoiliylarning diniy-h’arbiy uyushmasi va İsmoiliylar davlati (1090-
1258 yy.) tarixi. İsmoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, 
xususan  İsmoiliylarning kwzga kwringan namoyandalaridan Hasan Saboh’ning 
(taxminan 1055-1124 yy.) h’aёti va faoliyati h’aqida h’ikoya qiluvchi “Sarguzashti 
sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida ёzilgan. 

---

 
83
Wrta Osiё va Wzbekiston tarixi uchun “Tarixi jah’onkushoy”ning I-II 
qismlari aloh’ida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshoh’lar tarixiga oid 
qismi (II qism) bizgacha etib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g’avorib al-
g’aroib” (“İmtih’onni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”), 
Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome ul-ulum” (“İlmlar 
majmuasi”) kitoblari asosida ёzilgan. Movarounnah’r va Sharqiy Turkiston tarixi, 
shuningdek, Mwg’uliston h’aqidagi xabarlar asosan muallifning shu 
mamlakatlarga qilgan saёh’atlari vaqtida twplangan malumotlar asosida ёzilgan. 
“Tarixi jah’onkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muh’ammadxon Qazviniy 
tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning twla inglizcha va 
turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor.   
 
8.3.14. “Jome ut-tavorix” 
“Jome ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashh’ur 
qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin 
Fazlulloh’ ibn İmoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari h’am 
wz zamonining wqimishli kishilaridan bwlgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik 
qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut 
qalasida
29
    İsmoiliylar xizmatida bwlgan, swng mwg’ullar tarafiga wtib ketgan. 
Otasi  İmoduddavla Abulxayr wrta h’ol kishi bwlib, Hamadonda tabibchilik bilan 
kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u erda h’am wz kasbi 
bilan shug’ullangan. 
Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug’ilgan. Ёshligidan yaxshi wqib, ota 
kasbidan tashqari, kwpgina ilmlarni – iloh’iёt, tabiiy fanlar, mumtoz adabiёt, tarix, 
geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan. 
Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi 
bwlib xizmat qilgan, keyincha G’ozonxon (1295-1304 yy.) va Wljoytuxon (1304-
1317 yy.)lar vaziri bwlgan. Ushbu xonlarning h’omiyligi, ayniqsa wzining 
tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qwlida 
edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) wz davrining eng badavlat va 
nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 
80 000 gektar h’osildor er-suvi, bog’lari, wnlab h’ammomlari, karvonsaroylari, 
h’unarmandchilik va savdo dwkonlari, yaylovlarda esa 250 000 qwyi, 30 000 
yilqisi, 10 000 tuyasi bwlgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy 
manbalarning guvoh’lik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bwlgan. Uning kwp 
sonli wg’illari, 16 nafar Bag’dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, İsfah’on, Fors, 
Xuziston, Kirmon va Domg’on vilochtlarining h’okimi edilar. 
Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bwlgan kwchmanchi 
turk-mwg’ul katta er egalaridan farqli wlaroq, wtroqlik h’amda markaziy davlat 
muassasini mustah’kamlash tarafdori edi. Uning G’ozonxon davrida wtkazgan 
mamuriy va moliyaviy isloh’otlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin 
elxoniylar saroyida h’ukm surgan fitna qurboni bwldi. Endigina taxtga wtqazilgan 
                                                 
29
  Аламут  қалъаси - Қазвиннинг  шимоли-ғарбий  тарафида,  Эльбурс  тоғида  жойлашган  мустаҳкам  қалъа, 
Исмоилийларнинг муҳим қароргоҳларидан.
 

---