72
Xoja Ubaydulla Ah’ror
wz davrining badavlat, boobrw kishisi bwlib,
mamlakatning iztimoiy-siёsiy h’aёtida katta nufuzga ega bwlgan. Uni shu darajaga
etkazgan omillardan biri uning qwlida twplangan katta er-suv va mol-mulk bwldi.
Tarixiy manbalarning guvoh’lik berishicha, uning 300 jufti nov (bir juft h’wkiz
ёrdamida h’aydab ekiladigan er) eri, shah’arlarda timlari (usti ёpiq bozor),
dwkonlari, h’ammomlari, karvonsaroylari, tegirmonlari, moyjuvozlari bwlgan.
Xoja Ubaydulla Ah’ror marifatli va raiyatparvar kishi edi. Daromadning bir
qismini
xayrli ishlarga sarflagan, xalq manfaatini h’imoya qilgan. Masalan, 1463
yili Temuriyzoda Umarshayx Mirzo Toshkent xalqidan katta miqdorda xiroj talab
qilganda, Xoja Ubaydulla Ah’ror uni wz h’isobidan twlab yuborgan;
h’unarmandlar va bozor ah’lidan olinadigan tamg’a solig’iga qarshi chiqqan, uning
wzi va mulki barcha soliqlardan ozod qilinganiga qaramay, ayrim yillari h’amma
qatori xiroj, ushr va boshqa soliqlar maunoti devoniya va navoibi sultoniya twlab
turgan.
Xoja Ubaydulla Ah’ror h’ar yili Sulton Ah’mad Mirzo (1458-1494 yy.
Movarounnah’r h’ukmdori)ning devoniga 80 ming man (4,32 kg.ga teng) g’allani
xiroj
wrnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir qismini – 10 ming kumush
tanga berib turgan.
Xoja Ubaydulla Ah’rorga tegishli vasiqa, vaqfnoma va boshqa h’uquqiy
h’ujjatlar h’ali boshqa erlardan h’am topiladi. Lekin O.D.Chexovich nashr
qilganlarning wzi h’am Wzbekistonning XU-XU1 asr boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy
ah’volini wrganishda birinchi darajali manba bwlib xizmat qiladi. Quyida ikkita
h’ujjat mazmunini keltiramiz:
VASİQA
Alloh’ jumlai jah’on egasidir, uning shon shavkati yuqori bwlsin! (Hijriy)
859 yil jumodi ul-oxir oyining 12- kuni.
Bayramxwja wg’li Hasan, mulkiga mutasaddiy bwlishga h’aq-h’uquqi
bwlgan h’olda, dedi: “Samarqandning Swzangaron
kwchasida joylashgan ikki
xonalik uyimni, tah’oratxona va ayvoni bilan, Ubaydullaxoja Jaloliddin
Mah’mudga sotdim.
Mazkur h’ovli-joyning g’arb tarafi oliyjanob, h’urmat-eh’tiromga loyiq
bwlgan olg’uvchining dwkoni bilan tutash, shimoliy tarafi podshoh’lik erlari va
qisman Amir Shermuh’ammad
xojaning uyi bilan, sharqi-janub tarafdan esa xalqa
kwchalar bilan tutashdir.
Ushbu mulkni, barcha h’aq-h’uquqlari bilan, h’ozirda muomalada bwlgan
1500 dinori adliyaga
23
sotdim.
Mazkur sado-sotiqning kafilligi wzimning zimmamda.
Savdo quyidagi shaxslarning guvoh’ligida bwldi:
Abu Mansur Muh’ammad;
Sadulla Muh’ammad al-İspijobiy;
Ah’mad Ali al-Xorazmiy;
Xoja Sulton Jah’ongir wg’li;
Bayramshoh’ Junayd Ramazon wg’li.
23
Динори адлия – Мирзо Улуғбек даврида зарб этилган олтин танга пул, вазни 4,4 гр.га тенг.
73
Hammasi bwlib 26 guvoh’.”
24
8.3. Fors tilining tarixiy manbalarda tutgan wrni
Forsiy tilning tarixiy manbalarda tutgan wrni.
Forsiy tildagi tarixiy manbalar.
Forsiy tildagi tarixiy manbalarning umumiy xususiyatlari va ah’amiyati.
8.3.1. Forsiy tilning tarixiy manbalarda tutgan wrni
Arab xalifaligining siёsiy, iqtisodiy va h’arbiy qudratining zaiflashuvi va
mah’alliy h’okimlarning kuchayishi asta-sekin markaziy h’ukumat nomigagina
Bag’dodda bwlib, uning wlkalardagi noiblari deyarli mustaqil davlatlar sifatida
faoliyat kwrsata boshladilar. Bu esa madaniyat, ilm-fan soh’asiga
katta tasir
wtkazdi.
Nomigagina xalifalikka qaram mamlakatlarida avval oddiy xalq orasida,
asta-sekin ldimdar va davlat aёnlari va rah’barlari orasida arab tili bilan fors va
turkiy tillarining istemol etilishi, keyincha arab tili din va diniy bilimlar tiliga
aylanib, ayniqsa sheriyat va tarixda forsiy va turkiy tillar malum mavqega ega
bwlib,
ularda ilmiy, badiiy va tarixiy asarlar yaratildi, davlat h’ujjatlari yuritila
boshlandi. Bora-bora forsiy til davlat tili darajasiga kwtarilib, bu tilda juda katta
h’ududda badiiy va tarixiy asarlar yaratildi.
Masalan, Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”
asarlari, Mirzo Ulug’bek rah’namoligi va ishtirokida bitilgan “Tarixi ulusi arba”
(“Twrt ulus tarixi”), Muh’ammad Mirxondning “Ravzat us-safo” (“Jannat bog’i”),
Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy” va boshqalar forsiy tilda bitildi.
Movarounnah’rda forsiy va turkiy til doimo ёnma-ёn istemol etilar edi.
Bizning tariximizga oid salmoqli tarixiy manbalar avval arab tilida
yaratilgan bwlsa, ayniqsa davlat rah’barlari ёki h’okimlar
arab bwlganlarida,
keyincha forsiy tilda bitildikim, bu til ilmiy doiralar, madrasa va maktablarda
umumiy taraqqiёt darajasini belgilovchi zarurat sifatida wrgatilar va XIX
oxirigacha, ziёli oilalarda vrvb tili din va “Quroni karim” tili sifatida,
sheriyat va
boshqa soh’alar uchun forsiy va lna turkiy tillari istefoda etilar edi.
8.3.2.Fors tilidagi tarixiy manbalar
“Buxoro tarixi”
“Buxoro tarixi”, “Tarixi Narshaxiy” va “Tah’qiq ul-viloyat” (“Buxoro
viloyati tah’qiqi”) nomlari bilan mashh’ur bwlgan bu asarda Buxoro va quyi
Zarafshon voh’asida joylashgan shah’ar va qishloqlarning jwg’rofiy h’olati,
ah’olisining VII-X asrlardagi ijtimoiy-siёsiy h’aёtini aks ettirgan qimmatli tarixiy
manbadir.
Kitob muallifining nomi qisqacha Narshaxiy (899-959 yy.) deb ataladi.
Uning twliq ismi Abu Bakr Muh’ammad ibn Jaxfar ibn Zakariё ibn Xattob ibn
Shariq bwlib, X asrda ijod qilgan buxorolik ymrmk tarixchi sifatida mashh’urdir.
24
Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, 74-75 бетлар.