Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

 
62
Uning 5-6- jildlari esa muallifning wzi yaratgan va IX asr tarixi bwyicha 
muh’im manbalardan biri h’isoblanadi. Unda wz davri rasmiy h’ujjatlaridan keng 
foydalangan. 
“Kitob tajorib ul-ulum”ning Amedroz h’amda Margolius (1920-1921) va 
Kaetani (1909-1917) tarafidan amalga oshirilgan ikkita twla nashri mavjud. 
 
7. 3.23. “Devonu lug’at at-turk” 
 
“Devonu lug’at at-turk” (“Turkiy swzlar lug’ati”) Mah’mud Koshg’ariy 
nomi bilan mashh’ur bwlgan XI asr yirik tilshunos olimining noёb asaridir. 
Olimning twla ismi Mah’mud ibn al-Husayn ibn Muh’ammad al-Koshg’ariy bwlib, 
Qoraxoniylar xizmatida bwlgan turk beklaridan birining oilasiga mansub. U 1029-
1038 yillar orasida taxminan Barsg’onda tug’ilgan, lekin umrining kwp qismini 
Bolasog’un, Koshg’ar, Bag’dod va boshqa shah’arlarda wtkazgan.  
 Mah’mud 
Koshg’ariy 
ёshligida yaxshi malumot olgan va wrta asr fanining 
kwp soh’alarini, xususan, arab tili, turkiy tillarni, tarix h’amda geografiya fanlarini 
chuqur bilgan. Uninng qimmatli “Devonu lug’at at-turk” asarining dunёda yagona 
qwlёzmasi h’ozir İstambulda (Turkiya) saqlanmoqda. 
 
Ushbu asarning arabcha matni 1915-1917 yillari uch jildda İstambulda, 
mukammal wzbekcha sharh’li tarjimasi S.M.Mutallibov tomonidan amalga 
oshirildi va 1960-1963 yillari Toshkentda chop etilgan. 
 
“Devonu lug’at at-turk” asarining usmonli turkcha 1939-1941 yillari B.Atali, 
inglizcha 1982-1985 yillari R.Dankoff bilan J.Kelli, uyg’urchasi esa 1981-1984 
yillari bir guruh’ tarjimonlar tomonidan amalga oshirilib, chop ettirishgan.  
 
7. 3.24. “Nuzh’at al-mushtoq” 
 “Nuzh’at 
al-mushtoq” 
ёki “Nuzh’at al-mushtoq fi xtirak ul-ofoq” (“Jah’on 
bwylab kezib h’oldan toyganning ovunchog’i”) nomli asarni wz davrining 
mashh’ur sayёh’i va geograf olimi Al-İdrisiy yaratgan. Uning twla ismi Abu 
Abdulloh’ Muh’ammad ibn Muh’ammad ibn Abdulloh’ ibn İdris al-İdrisiydir. 
 Al-İdrisiy 1100 yili Marokashning Seut shah’rida tug’ilgan, İspaniyaning 
Kordova shah’rida talim olgan, Portugaliya, Frantsiya, Angliya va Kichik Osiё 
bwylab qilgan safaridan qaytgach, 1138 yili Palermo shah’riga kwchib keldi va 
Sitsiliya qiroli Rojer 11 (1130-1154 yy.) xizmatiga kirib uning topshirig’i bilan 
wzining  “Nuzh’at al-mushtoq” asarini ёzgan. Olim 1165 yili vafot etgan. 
 
“Nuzh’at al-mushtoq” etti iqlim mamlakatlarining, yani dunёning geografik 
h’olatidan baxs yuritadi. Uning ayniqsa Shimoliy Afrika, İtaliya, Frantsiya, 
Germaniya shuningdek Markaziy Osiёga oid qismlari qimmatlidir. Kitobning 
matni 1592 yili Rimda chop etilgan. Lotincha tarjimasi 1619 yili Parijda bosilgan.  
 
7.3.25. “Kitob ul-ansob” 
“Kitob ul-ansob” (“Nasablar h’aqida kitob”) nomli asarning muallifi 
mashh’ur biograf, tarixchi va sayёh’ Abu Said Abdulkarim ibn Muh’ammad as-
Samoniy (1113-1167 y.)dir. U Marvda yirik qonunshunos olim oilasida dunёga 
keldi, Marv, Buxoro h’amda Samarqandda tah’sil kwrdi, 1155-1156 yillari 
Movarounnah’r va Xorazm bwylab saёh’at qildi, malum muddat Nishopur, 

---

 
63
İsfah’on, Bag’dod, Xalab, Damashq h’amda Quddus (İerussalim) shah’arlarida 
h’aёt kechirdi. 
Samoniy “Kitob al-ansob”dan tashqari yigirma jildlik “Marv tarixi” nomli 
asarning h’am ijodkoridir. Ammo bu kitob bizgacha etib kelmagan qwrinadi. 
Taxminlarga kwra, bu muh’im asar Chingizxon h’uruji vaqtida kuyib ketgan 
bwlishi mumkin, chunki wshanda Marvning eng katta va boy kutubxonasi bilan 
birga Samoniylar xonadoniga tegishli bwlgan ikki yirik kutubxona h’am (Ёqut 
Hamaviy Samoniylar kutubxonasini kwrganligini aytadi) ёnib ketganmikan? 
Bizgacha olimning faqat “Kitob al-ansob” asarigina etib kelgan. 
“Kitob al-ansob” asari İbn Xalliqonning malumotlariga kwra sakkiz jilddan 
iborat bwlgan. Uning twla nusxasi h’am ywqolib ketgan kwrinadi. Kitobning 
tarixchi  İbn al-Asir tarafidan tah’rir etilgan uch jildlik qisqartirilgan qismigina 
saqlanib qolgan, xalos. 
“Kitob al-ansob” asarining arabcha matni ikki marta nashr etilgan, bosh 
qismi 1835 yili prof. D.S.Margoulis tarafidan chop etilgan. Uning Bayrut nashri 
h’am bor. Bu asarda islomiyatdan to muallifning zamonigacha musulmon 
mamlakatlarida, kwproq Eron va Movarounnah’rda wtgan mashh’ur kishilar 
h’aqida keng malumot beriladi. 
“Kitob al-ansob”  Movarounnah’rning qadimiy tarixi, yirik shah’arlari, 
qwshni mamlakatlar, xususan Xitoy bilan bwlgan savdo va madaniy aloqalarni 
wrganishda muh’im manbalardan biri h’isobanadi. Ushbu asar twg’risida 
Sh.Kamoliddinov nomzodlik va doktorlikdissertatsiyalvrini ёqlagan va rus tilida 
kitob chiqargan. 
 
7.3.26. “Al-komil fi-t-tarix” 
“Al-komil fi-t-tarix” (“Mukammal tarix”) nomli salmoqli asar muallifi yirik 
arab tarixchisi İzzuddin Abulh’asan Ali ibn Muh’ammad (1160-1234 yy.) bwlib, u 
kwpincha  İbn al-Asir nomi bilan mashh’ur bwlgan. Muarrix Tigr darёsi bwyida 
joylashgan Jazirat ul-Umar shah’rida katta er egasi oilasida tug’ilgan. Umrining 
kwp qismini Mwsulda (Suriya) wtkazgan va wsha erda vafot etgan. 
İbn al-Asir wz davrining keng malumotli kishisi bwlib, bir necha tarixiy asar 
ёzgan. “Al-komil fi-t-tarix” va Muh’ammad payg’ambar sah’obalari (izdoshlari) 
tarjimai h’olini wzada qamrab olgan besh jildli “Kitob usd al-g’aba fi malumot as-
sah’oba” (“Sah’obalar h’aqida malumot beruvchi wrmon sherlari”, 1863 yili chop 
qilingan) shular jumlasidandir. Lekin Sharq mamlakatlari xalqlari, shuningdek 
Movarounnah’r xalqlari tarixini wrganishda uning birinchi asari “Al-komil fi-t-
tarix” katta ah’amiyat kasb etadi. 
“Al-komil fi-t-tarix” asari wn ikki jilddan iborat bwlib, unda dunёning 
“yaratilishi”dan to 1231 yilga qadar Sharq mamlakatlarida bwlib wtgan ijtimoiy-
siёsiy voqealar yilma-yil, xronologik, yani davr tartibida baёn etib beriladi. 
Asarda kwpgina qimmatli manbalar, xususan Tabariy h’amda as-
Sallomiyning bizgacha etib kelmagan “Kitob fi axbor vuloti Xuroson h’ukmdorlari 
h’aqida axborot beruvchi kitob”) kabi qimmatli asarlardan keng foydalangan. 
“Al-komil fi-t-tarix”ning birinchi qismi (I-IV jildlari) olamning 
“yaratilishi”dan  to 931 yilgacha bwlib wtgan voqealar baёnidan iborat. Bular 

---