Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
46 RUMELLA ƏSƏDOVA Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyası rumella.asadova.1965@mail.ru
İNGILIS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ ZAMAN BUDAQ CÜMLƏSİ İLƏ FEİL TƏRKİBLƏRİNİN SİNONİMLİYİ
Açar sözlər: tabeli mürəkkəb cümlə, zaman budaq cümləsi, sinonim, feli sifət. Keywords: Composite complex sentence, the adverbial clause of time, synonym, the participle. Ключевые слова: Сложноподчиненный предложение, обстоятельст- венное придаточное предложение времени, синонима, причастия.
İngilis və Azərbaycan dillərində zaman budaq cümlələri ilə feli tərkiblər arasında olan sinonimliyin formalaşması və inkişafını izləmək, bu inkişafın qanunauyğunluqlarını və tədqiq edilən konstruksiyaların sinonimik xarakterini aydınlaşdırmaqdır. Sintaktik sinonimliyin öyrənilməsinin qrammatika, üslubiyyat və tərcümə prosesi üçün nəzəri əhəmiyyət daşıdığı dilçilik mənbələrində qeyd olunur [1, 94]. İngilis dilinin zaman budaq cümləsində üç əsas struktur elementlər var: bağlayıcı, isim- mübtəda və fel- xəbər və ya onun hissələri. Zaman budaq cümləsinin xəbəri sadə və mürəkkəb ola bilər. Xəbəri mürəkkəb olanlara ben feli ilə müxtəlif birləşmələr, həmçinin modal fellərlə birləşmələr daxildir. Zaman budaq cümləsinin mübtədası o zaman struktur mənasına malik ola bilər ki. baş cümlədə isim mübtədanı ifadə etdiyi kimi, şəxs və ya əşyanı da ifadə etsin. Ingilis dilində bir çox bağlayıcılar (when, while, after, since, as, before, ere, till) [2] öz leksik mənası ilə bir çox hallarda əlaqənin növünü müəyyənləşdirir. Lakin zaman əlaqəsi təkcə bağlayıcının mənasında deyil, həmçinin baş və budaq cümlələrin leksik məna komponentlərinin leksik mənaların cəminin əlaqəsində öz ifadəsini tapır. Ona görə də sinonimlik yaradan konstruksiyaların arasındakı fərq təkcə bağlayıcıların leksik mənasında deyil, həmçinin budaq cümlənin komponentlərinin leksik məna- sındadır, ilk öncə isə xəbər və onun hissələrindədir. İngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq mürəkkəb zaman budaq cümləsidə baş və tabeli fellərin hərəkətləri arasında zaman şərtlənməsi mövcuddur. Budaq cümlənin feli xəbəri hərəkəti nitq zamanı ilə deyil, baş cümlənin feli xəbərindəki hərəkəti ilə əlaqələndirilir. Öz növbəsində baş cümlənin feli xəbər hərəkəti budaq cümləsi ilə müəyyənləşdirilir və nitqdən ayrılır.
Filologiya məsələləri, №4, 2017
47 Ingilis dilində zaman budaq cümləsi feli sifət tərkibi ilə sinonimlik yaradır. Bu dildə feli sifət tərkibinə iki müxtəlif strukturda rast gəlmək olur: feli sifət tərkib qrupu (feli sifət tərkibi və ondan asılı sözlərdən ibarət söz birləşmələri) və feli sifət tərkib kompleksi (predikativ əlaqələrlə birləşdirilmiş isim və feli sifət tərkibindən ibarət söz birləşmələri). İngilis dilində tədqiq edilən zaman budaq cümləsi ilə feli sifət tərkibəri funksiya cəhətdən ümumidir, yəni bunlar cümlədə situativ zərfliklərdir. Bu dildə zaman əlaqələrini ifadə edərkən aşağıdakı növ feli sifət tərkibləri və zaman budaq cümləsi sinonim vasitə ilə birləşdirilir: 1. Feli sifət tərkibləri (kompleks və qrup) feli sifət 1 və as, when və ya while bağlayıcılarla daxil edilən eynizaman mənalı, zaman budaq cümləsi məkan, varlıq, hərəkət, nitq prosesi bildirən sonsuz fellər və konkret hərəkəti bildirən son hüdudlu fellərin tərkibində olan xəbər. Bu müxtəlifliyi aşağıdakı nümunələr göstərir: …sitting at the sofa he said these words. (R. B.) - … Şam yeməyində o, bu sözləri (bunları) dedi… And as I sat in this sorrow I saw how kind passed. (P. C.) - Və mən belə qəmgin oturanda yaxşılığın necə keçdiyini gördüm. In this year… the King being at Newcastle upon Tyne a wright hew on a tree… (Cgr. Cgr., 187) - Bu ildə… kral Nyukaslda Taynedə olanda fəhlənin biri ağac kəsməyə başladı. And when the said Duke of Clarence and the Earl of Warvyke were in France, there appeared a blasing star in the Weste (V.) - Hersoq Klarsis və qraf Uorik Fransada olanda qərbdə odlu ulduz göründü. And while the said Earl of Warvyke was in France, the King was wedded to Elesabethe Grey, widow. (V.) - Və yad edilmiş qraf Uorik Fransada olarkən kral dul Yelizaveta Qreylə nişanlanmışdı. 2. Feli sifət qrupunun (ikili növ xarakterli feli sifət (1) ) bilavasitə əvvəlki mənası ilə sinonim olan (when bağlayıcısı ilə) zaman budaq cümləsi. Zaman budaq cümləsinin xəbəri hisslərin leksik mənalı ikili növ fellə ifadə olunur. Məsələn: And then the queen hearing this she voyaged unto Valys. (Creg. Chr., 208) - Və kraliça bunu eşidərək Yencə getdi. The people when they heard this, they thanked God highly (Cgr. Aug., 43) - Camaat bunu eşidəndə (onlar) Allaha şükür edirdilər. Hərəkət felli feli sifət tərkibləri zaman budaq cümləsi ilə bilavasitə əvvəl gələn mənasına görə sinonimlik təşkil edir, belə sinonimliyə az rast gəlirik. 3. Feli sifət kompleksinin (feli sifət 2-nin hüdudlu təsirli fellər və when, after bağlayıcılarla) əvvəlki mənası ilə sinonim olan zaman budaq Filologiya məsələləri, №4, 2017
48 cümləsi. Zaman budaq cümləsinin xəbəri b e n feli birləşmə və feli sifət 2- nin hüdudunda təsirli fellərlə ifadə olunur. Məsələn: The service done, they soupen all by day. (Ch. F.) -Nə vaxt hərbi xidmət qurtarsa, onda onlar günorta nahar eləyirlər// Hərbi xidmət qurtaranda onlar günorta nahar eləyirlər. So, upon New Years Day when the service was done, the barons rode unto the field… (M.) - Beləliklə, yeni ildə hərbi xidmət qurtaranda baronlar sahələrə getdilər. … after the feste and the solemnity was done of that mariage…- o toy münasibətilə ziyafət və şənlikdən sonra… Qeyd edək ki, feli sifət tərkibləri arasında sonra gələn hadisələr və zaman hüdudu (before, ere, till, since bağlayıcılı zaman budaq cümləsi) vasitəsi ilə zamanı ifadə edən budaq cümlələrin sinonimi yoxdur. Azərbaycan dilində zaman budaq cümləsi ilə feli tərkiblər arasında olan sintaktik sinonimliyin mahiyyətindən bəhs edən N. Abdullayeva bu sintaktik kateqoriyaların arasında müəyyən quruluş və məna fərqlərinin də olduğunu vurğulayır [3, 28]. 1. O gün ki- d ı ğ ı şəkilçisi: O gün ki sən al bayraqlı bir səhərdən ilham aldın, yarandım mən (S. Vurğun) - Sən al bayraqlı bir səhərdən ilham a l d ı ğ ı n gün mən yarandım. Ingilis dilində: On the day when you came, I became happy. 2. - m ı sual ədatı- a n feli sifət şəkilçisi- k i m i qoşması: Mənzər gəldimi, bacısı evdən çıxıb gedərdi- Mənzər gələn kimi bacısı evdən çıxıb gedərdi. Bu quruluşda olan sintaktik sinonimlik ingilis dilində aşağıdakı kimi verilir: As soon as Manzar came, her sister left home. 3. Elə ki- a n- kimi qoşması: Elə ki məktubu yazıb qurtardım, poçta aparacığam- Məktubu yazıb qurtaran kimi poçta aparacağam. Bu quruluşda olan sintaktik sinonimlik ingilis dilində aşağıdakı kimi verilir: As soon as I finish writing the letter, I’ll take it to the post- office. 1. N ə qədər sözü- onda temporal sözü- d ı q c a feli bağlama şəkilçisi: Nə qədər dərsinə fikir vermirdi, o qədər də zəif oxuyurdu- Dərsinə fikir vermədikcə zəif oxuyurdu. Həmin quruluşda olan sintaktik sinonimlik ingilis dilində aşağıdakı kimi verilir. As long as he didin’t pay attention to his lessons, he studied badly. 2. E l ə ki- a r k ə n: Elə ki gördülər Həsrət həddən artıq ağ eləyir, hər biri otaqdan çıxdı- Həsrətin həddən artıq ağ elədiyini görərkən hər biri otaqdan çıxdı. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|