Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
66 hesab etmək olardı. XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Avstraliya ədəbi dilin, xüsusilə də onun yazılı formasını təsir dairəsi genişlənməyə başlayır. Ölkədə dövri mətbuat nəşr olunmağa başlayır. Waddy (a club), croppy ( convict) kimi sözlər artıq koloniyaların dilində tədricən aradan çıxaraq ədəbi dilə məxsus sözlərlə əvəz olunmağa başlayır. Avstraliya tarixçisi F.Folkard, Avstraliya ingiliscəsinin həmin dövrdə inkişafından bəhs edərək yazırdı ki, kolonistlərin ilk nəslinin arasında sosial imtiyazılı və ziyalı təbəqənin nümayəndəli xeyli az olmuşdur. Avstraliya ingiliscəsinin inkişafına başqa xarici amillərin də təsiri olmuşdur. Kolonizasiya dövründə, xüsusilə onun ilk mərhələsində, sosial şərait ədəbi dilin formalaşması üçün qənaətbəxş olmamışdır. Ölkədə orta əsr türmə rejimi hökm sürürdü, ölkədə maddi və mənəvi mədəniyyət formalaşmışdı, Milli ədəbiyyat meydana çıxmamışdı. Əhali təbii fəlakətlərin, vəhşi heyvanların, ilanların hücumu qarşısında aciz idi. XIX əsrin 30-cu illərinədək ölkədə heç bir yazılı mənbənin qalmaması yuxarıda söylənən şəraiti əks etdirir. Bir sözlə XIX əsr ərzində Britaniya ingiliscəsinin Avstraliya ərazisində “vulqurlaşması” dövrü hesab olunur. E.C.Uekfild bunu belə ifadə etmişdir. Onun fikrincə, aşağı sinfə məxsus əhali özləri ilə Avstraliyaya “özünəməxsus bir dil” gətirmişlər ki, o da yerli koloniyaların ifadələri ilə dolaraq daha da vulqar bir şəkil alır. “Avstraliya ləhcəsi” haqqında ilk şərhlər XIX əsrin 30-cu illərinə aid- dir. Bu zaman artıq avstraliyalıların ilk nəsli böyümüşdü. Onlar avstraliya- lıların burunlarında danışdıqlarını, məktəbdə düzgün ingilis tələffüzünə fikir vermədiklərini, Avstraliya dialektinin meydana çıxmasına şərait yaratdıq- larını və bunun nəticəsində Amerikada baş vermiş “xoşagəlməzliyin” burada da baş verə biləcəyini yazırdılar. Bu ingilis dilinin Amerikada formalaşmış özünəməxsus variantına işarə idi. İngilis dilinin Avstraliya variantının formalaşmasında aborigenlərin də dilinin müəyyən təsiri olmuşdur. Yerlilərin bir sıra sözləri missionerlərin hesabat və jurnalları, o cümlədən də Y.Qanterin jurnalı (Y.Ganther’s Journal) hesabına dildə normalaşmağa başlamışdır. Bu proses 1836-1840-cı illərdə xeyli qüvvətli olmuşdur. Qızılın tapılması, bununla əlaqədar iqtisadiyyatın inkişafı ölkənin içərilərinə miqrasiyanı gücləndirmiş, ictimai- iqtisadi əlaqələri möhkəmləndirmiş və bütün bu proseslər ingilis dilinin Avstraliya variantında öz əksini tapmışdır. Ölkədə inkişaf etməkdə olan təhsil, əhalinin savadlı təbəqəsinin yüksəlməsi ədəbi dili mühkəmlənməsində böyük rol oynamışdır. Lakin bu artıq kolonistlər tərəfindən Avstraliyaya gətirilən ədəbi dil olmayıb, ölkənin özünəməxsus mühitində inkişaf etmiş ədəbi dil idi. Bu, xüsusi leksik-semantik yol keçmiş bir dil idi. Leksikada dəyişiklik iki istiqamətdə baş verirdi. Bir tərəfdən, yeni şəraitdən sözlərin mənaları, bəzən isə sözün özü tamamilə aradan çıxırdı. Avstraliya şəraitində aşağıdakı ingilis
Filologiya məsələləri, №4, 2017
67 sözlərinin ifadə etdiyi mənalar bu sözlərin ilkin mənalarından xeyli dərəcədə fərqlənirdi: woods, fields, brook, stream, inn, village və s. Digər tərəfdən Böyük Britaniya ingiliscəsində seyrək işlənən və yaxud da qeyri-məlum olan sözlər məhsuldar şəkildə istifadəyə daxil olurdu: scrub, gully, creek, paddock, billabong, township və s. Bundan başqa, yerli fauna və floraya aid yüzlərlə yeni sözlər dilə daxil olurdu: koala, dingo, mallee, goanna, platypus, kookaburra və s. Məlum olduğu kimi, yeni əşya və yaxud hadisəni istifadə etmək üçün söz seçməkdə dialektdən, başqa dillərdən söz almaqdan və yaxud həmin fikri ifadə edən mürəkkəb söz düzəltməkdən bir üsul kimi istifadə edilə bilir. Bütün bu üsullar bu və ya digər dərəcədə həmin dövrdə Avstraliya ingiliscəsinin formalaşmasında istifadə edilmişdir. Bəzi dilçilərin fikrincə, Avstraliyada həmin prosesdə Britaniya dialektlərindən daha çox istifadə edilmişdir. Misal üçün, şimali İrlandiya dialektinə məxsus mudfat “çox yağlı” (heyvanlara aid), staggering bob (təzə doğulmuş heyvan-buzov), klaypan (uzun müddət qurumayan gölməçə), waterhole (su quyusu) və s. dialektizmlər geniş istifadə olunmuşdur. Həmin sözlərin bir çoxu semantik dəyişməyə məruz qalmışdır. Misal üçün, chook (“götür”) sözü İngiltərənin bir sıra cənub dialektlərində sahibkarın donuzu və yaxud toyuqları yemləmək üçün çağırarkən istifadə etdikləri chookey sözündən əmələ gəlmişdir. İngilis dialektində “otlağın bir hissəsi” və yaxud “ümumi otlaqda heyvan otarmaq hüququ” mənasında işlənmiş run sözü Avstraliyada böyük otlaq sahəsini ifadə edir. Avstraliya ingilis dilində təşəkkül tapmış bəzi leksik vahidlər sonralar intensiv sözdüzəltmə mərkəzinə çevrilirlər. ”Stock” sözünü misal gətirək stockyard (mal-qara üçün yer). Sonrakı onilliklər ərzində stock sözündən stockrun, stockstation, stockkeeper, stockman (maldar), stocfarm, stockhouse (ferma), stockhut (pəyə), stock keep (maldarlıqla məşğul olmaq), stockrider (çoban) kimi sözlər yaranmışdı. Göstərdiyimiz misallarda ən maraqlı cəhət ingiis dilinin Avstraliya variantında erkən mərhələdən başlayan və inkişaf edən sözdəyişmə və sözdüzəltmə prosesləridir. Paddock (tarla) və run (otlaq) dialektizmləri də Avstraliyada şəraitə uyğun dəyişir və ədəbi dildə işlənməyə başlayır. İngilis dialekt lüğətində “run” otlağın bir hissəsi və ya ümumi otlaqda heyvan oturmaq hüquqi kimi izah olunur. İngilis dilinin Avstraliya variantında bu söz fermerlər tərəfindən otlaq kimi işlədilən böyük ölçülü açıq sahə deməkdir. Bu söz ilk dəfə ingilis dilinin Avstraliya variantında 1804-cü ildə işlədilib və 30-cu illərdə artıq işlək sözə çevrilib və cattle run, stock run (maldarlıq ferması), sheep run (qoyunçuluq ferması), back run (xutor) kimi söz birləşmələrinin əsasında işlədilib. Avstraliyaşünasların fikrincə, ingili dilinin Avstraliya variantıın əsas maraq doğuran sözü dinkum-dır. XIX əsrdə bu söz “iş”, “əmək” mənasında işlədilirdi. O, artıq Avstraliyada bu mənada işlədilmir. İndi Avstraliya ingiliscəsində “dinkum” – oyun, “fair dinkum”
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|