Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
59 variantda demək mümkündür. Birincisi, neytral variantdır ki, həmin cümlə reallaşdığı mətnə uyğun olaraq neytral deyilir. Yuxarıda verdiyimiz deyiliş buna bariz nümunədir. (2) /Ana```r baout in the bookshop one book//(Ana```r mağazadan kitab aldı// (3) /Anar baout a book in the boo```kshoping, not at the market// (Anar mağa```zadan (bazardan yox) kitab aldı// (4) /Anar baout in the bookshoping a boo```k, not a noticebook//(Anar mağazadan kita``b (dəftər yox) aldı// (5) /Anar baou```t (not receved) in the bookshoping a book//(Anar mağazadan kitab aldı`` (götürmədi))). Göründüyü kimi, informasiyanın verilməsində intonasiyanın, xüsusilə də onun ayrılmaz komponenti olan vurğunun rolu inkar ediilməzdir. Dilçilik ədəbiyyatında bunu bir qayda olaraq məntiqi vurğu ilə bağlayırlar. Ancaq bunun məntiqi vurğuya dəxli yoxdur. Sadəcə olaraq ənənəvi dilçilik tema- rema qarşılaşmasından uzaq olduğu üçün dildəki bu funksiyanı doğru olmayaraq dilxarici faktorla bağlamağa çalışmışdır T.Nikolayeva). Son zamanlar cümlədən böyük hesab edilən diskurs və mətn təhlilində tema- rema qarşılaşmasına böyük önəm verilir və danışanın niyyəti, habelə konsituasiyanın tələbinə görə hər bir sintaqmın intonasiya konturu müəyyən edilir, danışıqda sintaqmlararası əlaqənin intonasiyada inikası xüsusilə eksperimental tədqiat üsulu ilə geniş araşdırılır və cümləfövqü bütövün konkret əlamətləri açılıb göstərilir. Burada xüsusi qeyd etməliyik ki, D. Breyzil demişkən, guya diskurs intonasiyasında danışan intonasiya kon- turunda zirvəni, tonun hərəkətini, açarı və bitkinliyi seçir (Brazil). Əvvəla onu deməliyik , ton və zirvə bir- birindən ayrı mövcud ola bilməz. Bunlar tonun hərəkətində müşahidə olunan variasiyalardır. İnformasiya cəhətindən mühüm olan sintaqmda ton hərəkəti yüksəlir, ən yüksək səviyyədə olduğu üçün onu zirvə adlandırırlar. Digər tərəfdən Brazilin piki, yəni zirvəni tonik və qeyri- tonik hissələrə bölməsi uydurma bir şeydir. İntonasiya konturunun reallaşmasında zirvə cümlə və ya sintaqm vurğus daçıyan sözün üzərində ola bilər. Bu baxımdan vurğulu və vurğusuz komponentlərdən danışmaq düzgün olardı. Hər halda ingilis aliminin terminini uğurlu hesab etmək olmaz. İngilis dilçiləri L.Blumfilddən başlayaraq intonasiyanı tonla eyniləşdirirlər (8; 10;14; 15). Onlar bir qayda olaraq tonun 5 növünü fərqləndirirlər: qalxan ton; qalxıb- enən ton; enən ton; enib-qalxan ton; düz ton (16). Maraqlıdır ki, birinci iki tonu ingilis alimləri deklarativ ton adlandırırlar. Qalxan və enib –qalxan tonu dayaq tonları, axırıncı ton isə yuxarıdakı iki tondan kənarda qalır, yəni, onlıarın fikrincə, bu axırıncı ton istənilən sözün üzərində ola bilər. Hesab edirik ki, bunu kontrastiv ton adlandırmaq daha düzgün olardı, çünki kontrast təşkil edən söz bütün
Filologiya məsələləri, №4, 2017
60 parametrlərə görə yüksək akustik göstəricilərlə səciyyələnir. Amerikan deskriptivizminin görkəmli nümayəndəsi H.Qlisson hesab edir ki, müxtəlif cümlə növləri intonasiya sayəsində müxtəlif mənalar bildirdiyinə görə cümlə intonasiyasını morfemlə eyniləşdirmək olar. O yazır: „Hər bir cümlə müəyyən intonasiya şəklilə səciyyələnir və iki, üç və dörd fonem-tondan və bir tamamlayıcıdan ibarət konkret intonasiya konturu ilə formalaşır. İnto- nasiya şəkilləri fonemlər deyil, morfemlərdir „ (12, s.85) . Bu alim həmin səhifədə yazır ki, morfem qrammatikanın ən kliçik vahididir. Məsələnin bu şəkildə qoyuluşuna etiraz edən F. Veysəlli bununla bağlı belə yazır: “ H.Qlissonun intonasiya konturunun ton fonemlərindən ibarət olması fikri etiraz doğurur, çünki belə olduqda seqment və superseqment vahidlər arasındakı fərq aradan qalxmış olur. Əslində bunlar müxtəlif şeylərdir və fərq ondan ibarətdir ki, fonemlərin danışıq aktında konkret mövqeyi vardır, halbuki superseqment vahidlər belə mövqeyə malik deyillər, onlar seqment vahidlərin üzərinə sərilir.“ (6, s. 23). Fransız dilçisi A. Martine də təxminən eyni mövqedən çıxış edir. O yazır ki, fonemlər prosodik vahidlərdən fərqlənirlər, axırıncılar (prosodik hadisələr- L.Q.) ikili üzvlənməyə məruz qalmırlar (6, s. 23). Fikrimizcə, bu məsələdə barışdırıcı mövqe elmin bugünkü səviyyəsinə cavab verir. Çünki bu gün morfemlərin bölgüsündə seqment vahidlərlə yanaşı superseqment morfemlərdən də danışırlar. Dünya dilçiliyində son diskursun və koqnitiv dilçiliyin geniş vüsət aldığı indiki dövrdə alimlər, xüsusilə xarici dilçilər diskursun və mətnin üzvlənməsində intonasiyanın rolundan danışanda bəlli olur ki, bunlar intonasiyanın nə olduğunu axıra qədər dərk etmirlər. Məhz bunun nəticəsidir ki, amerikan dilçiləri, o cümlədən Q.Braun və J.Yul mətnin tonla üzvlənməsini diskursun vahidlərinə bərabər tuturlar. Özü də minimal üzvlənmə vahidi kimi paratonu göstərirlər. Onlar güman edirlər ki, yazılı mətndə paraqraf nədirsə, şifahi mətndə də paraton o deməkdir. Paraqraf kimi paraton ən kiçik intonasiya vahid kimi çıxış edir (G. Braun, J. Youl). Əvvəla, bəri başdan onu deyək ki, yazılı mətnlə şifahi mətnin üzvlənməsi üst-üstə düşmür. Yazıda nöqtə-vergül qoyulan yerdə heç də fasilə etmək məcburi deyil. İkincisi, yazılı mətndə vergül və nöqtəli vergül olub- olomamasından asılı olmayaraq intonasiya parametrləri özlərini müstəqil aparır və mətnin mənasına uyğun olaraq fəaliyyət göstərirlər. Üçüncüsü, şifahi danışıqda bəzən intonasiya komponentləri arasındakı interval mühüm rol oynayır. Dördüncüsü, istənilən şifahi danışıq vahidində vurğu həlledici rol oynayır. Nəhayət, mətnin və cümlənin üzvlənməsi vahidi kimi yalnız sintaqmı götürmək doğru olardı. Şerba məktəbinin işləyib hazırladığı fonoloji konsepsiyada üzvlənmənin ən mühüm vahidi kimi sintaqm çıxıç edir (Щерба). Beləliklə, paraton paraqrafın diskursda və ya mətndə intonasiya
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|