Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
87 yənliyə malik olan vahidlər, başqa bir baxımdan isə kök morfemlər kimi qiymətləndirilə bilər. Vaxtilə akademik Şerba ümumiyyətlə söz nədir sualina cavab verərkən yazırdı ki, hər bir dildə söz müxtəlif keyfiyyətlərdə təzahür edə bilər. Eyni fikri morfem səviyyələrinin vahidləri haqqında da söyləmək olar. Təsadüfi deyil ki, morfem müasir dilçiliyin ən dolaşdırılmış anlayışlarından biri hesab edilir. Elə dillər var ki, burada kök bir çox hallarda sözün tərkib hissəsi olur. Kökə müstəqil məna vermək olmur. O yalnız sözün tərkib hissəsi kimi mənaya və mənalılığa malikdir. Belə dillərdə bir köklü sözlər, yəni kök morfem və söz kimi işlənən vahidlər istisna hallar kimi qiymətləndirilir. Bu dillərdə bəzən söz kökünə ümumiyyətlə məna vermək olmur. Sözün morfoloji vahidlərini, yəni şəkilçilərini çıxdıqdan sonra qalan hissə kök adlandırılır və söz kökü sözün tərkib hissəsi olduğu üçün mənalı və ya mənalılıq olan vahid kimi qiymətləndirilir. Azərbaycan dilində (ümumən türk dillərində) bunun tam əksini müşahidə edirik. Əl, gəl, gül və s. kimi vahidlər həm leksik-qrammatik müəyyənliyə malikdir, həm də daha kiçik hissəsinə bölünməyən mənalı kiçik vahidlərdir, yəni morfemlərdir. Əlbəttə, biz bu iki səviyyə vahidini eyniləşdirmək fikrindən uzağıq. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, türk dillərində söz köklərinə, kök morfemlərə Hind-Avropa dillərinin ölçüləri ilə yanaşmaq düzgün deyil. Sözün də söz olması üçün onun tərkibində heç olmasa bir kök morfemi olması zəruridir. Sözü morfemlərdən fərqləndirən başlıca cəhət onun leksik-qrammatik müəyyənliyə malik olması və sərbəst forma kimi qiymətləndirilə bilməsidir. Morfemin sözün daxilindəki yeri sabitdir. Türk dillərində sözün önü onu morfoloji cəhətdən passiv edir. Əvvəl söz və söz kökü, sonra isə leksik şəkilçilər, sonra qrammatik şəkilçilər gəlir. Məsələn, Azərbaycan dilində isimlərin qrammatik şəkilçilərinin sözdəki ardıcıllığı belədir: Söz + kəmiyyət şəkilçisi + mənsubiyyət şəkilçisi + hal şəkilçisi + xəbərlik şəkilçisi (kitab+lar+ımız+da+dır). Bu sıranı dəyişmək mümkün deyil. Şəkilçinin biri işlənməyəndə onun yeri boş qalır. Söz isə cümlədə müxtəlif sözlərlə əlaqə və münasibətlərdə, müxtəlif sintaktik vəziyyətlərdə işlənə bilir. Məsələn, Azərbaycan dilində "daş" sözü ilkin şəklində cümlənin mübtədası, tamamlığı, təyini, xəbəri və qoşmalarla birlikdə zərfliyi ola bilir. Söz dilin universal vahididir. Vaxtilə F.de Sössür "Ümumi dilçilik kursu" əsərində sözün dil sistemində nəsə mərkəzi bir yerə malik olduğunu göstərmiş, lakin dil vahidlərinin konkretliyindın danışarkən belə fikrə gəlmişdir ki, söz bizim dil vahidlərinin konkretliyi haqqındakı fikrimizə uyğun gəlmir. Dilin konkret vahidini sözdə axtarmaq lazım deyil. Sössürün bu fikrini inkişaf etdirən strukturalistlər nəticə etibarilə sözü inkar etdilər. Filologiya məsələləri, №4, 2017
88 Deskriptiv dilçilikdə ağırlıq mərkəzi sözdən morfemə keçirilir. Mənalı kiçik vahid kimi morfem dilin modelləşdirilməsinin əsasına qoyulur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, söz adı altında müxtəlif tipli vahidlər öyrənilsə də söz dildə sintaqmatik və paradiqmatik koordinatorların kəsişməsinə xidmət edən mərkəzi dil vahididir. Söz hər şeydən əvvəl lüğət vahididir. Başqa bir tərəfdən, söz virtual işarə kimi müxtəlif leksik-semantik və qrammatik formalarının vəhdətindən mövcud olan dil vahididir. Söz həm də aktual işarə kimi mətndə konkret formaya və mənaya malik olur. Bu baxımdan morfem və sözün formal olaraq üst-üstə düşməsi onların eyniləşdirilməsinə əsas vermir. Sözdə söz kökünün və ya kök morfemlərinin fərqləndirilməsi baxımından feli köklərə diqqət yetirək. Fellər dilin morfoloji sistemində isimlərə qarşı durur. Fellərə xas olan hərəkət, isimlərə məxsus əşyavilik, fellərin təsriflənmə, isimlərin hallanma, fellərdəki xəbərlik, isimlərdəki mübtəda, tamamlıq vəzifələri, eləcə də fellərin və isimlərin sözdüzəldici şəkilçilərinin differansiallığı onların bir-birinə qarşı qoyulmasına əsas verir. Fel və isimlərin mənşəyi haqqında da müxtəlif fikirlər vardır. Türkoloqların bir qismi adların, bir qismi fellərin ilkinliyini əsaslandırmağa çalışmış, bəzi tədqiqatçılar isə pradildə ad və fellərin differensiallaşmaması sinkretik şəkildə olması qənaətini əldə etmişlər. Belə sinkretik sözlər müasir dildə işlənməkdədir. Məsələn: ac-ac (maq), köç-köç (mək), don- don (maq) və sair sinkretikliyi bərpa edilən sözləri buraya daxil etdikdə türk dillərində tarixən ad-fel uyğunluğu olması fikri ilə razılaşırıq. Müasir Azərbaycan dilində hər bir fel təsdiqdə və inkarda əmr bildirir və ikinci şəxsin təkinə aid olur. Feli söz həm də əmr paradiqmasına daxil olur və söz forma kimi qimətləndirilə bilir. Bu baxımdan deyə bilərik ki, feli köklə, əmr şəklinin ikinci şəxsinin təkini bildirən feli forma fərqli vahidlərdir. Azərbaycan dilində əmr şəklinin ikinci şəxsinin təkini bildirən fel, fellərin çıxış nöqtəsi deyil. Əmr informasiyası və sıfır morfemlə ifadə edilən məna başqa formalarda artıq neytrallaşır. Məsələn, yaz+dı+n, yaz+ar+san və sair. Fellərin lüğətlərə məsdər formada salınması təsadüfi deyil. Türk dillərində fel kökü tarixən feli ad məzmununa da malik olmuşdur. Fellərin hərəkət adı şəkilçilərinin zənginliyi, bu şəkilçilərin müasir türk dillərində bəzən təsriflənən, bəzən təsriflənməyən forma şəkilçiləri, bəzən isə leksik şəkilçi kimi işlənməsi fel-feli ad əsasında sonrakı differensiallaşmanın nəticəsidir.Azərbaycan dilində sözün və söz kökünün fərqləndiriməsini, müxtəlif səviyyə vahidləri kimi qiymətləndirilməsini zəruri edən başqa amillər də vardır. Azərbaycan dilində elə söz kökləri vardır ki, sinxron baxımdan söz kimi işlənə bilmir, lakin tərkib hissəsi, sözün kökü kimi yaşayır və fərqləndirilə bilir. Eyni yuvadan törəyən sözlər bəzən əks sözdüzəltmə münasibətində olur, belə sözlərin kökü ayrılır, mənası bərpa Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|