Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
89 edilə bilir, lakin onlar müstəqil mənaya malik olmur. Məsələn; ayır-ayıl qarşılaşdırması ayılmaq mənası ay(maq) fel kökünü fərqləndirməyə əsas verir. Maraq doğuran odur ki, söz arxaikləşir, lakin ölmür, daha mürəkkəb şəkildə yaşayır və kök kimi sözün tərkibində qorunur. Məsələn; yaş(maq) və yaşınmaq sözlərinin müqayisəsi yaşınmaq mənası yaş(maq) feli kökünü ayırmağa əsas verir. Bəzi tədqiqatçılarda bu tipli hadisələr istisna hadisələr kimi qiymətləndirilir. Lakin bu belə deyil. Faktik dil materialı göstərir ki, bu tipli vahidlər Azərbaycan və eləcə də, türk dillərində xüsusi yer tutur. Türk dillərinin texniki göstəricisi aqqlüsinasiyadır. Lakin bu dillərdə həm kök dillərə xas olan izolyasiya, həm də flektiv dillərə xas olan fuziya özünü göstərir. Müstəqilliyini itirən sözlər həmin fuziya prosesi ilə bağlıdır. Bunun da Azərbaycan dilində müxtəlif şəkillərini fərqləndirmək olar: 1. Təkhecalılıqdan çoxhecalıya inkişaf. Bu zaman söz müstəqilliyini itirir,lakin daha mürəkkəb forma ilə ifadə olunur. Məs: Müasir Azərbaycan dilindəki bağlamaq sözü qədim ba"bağlamaq" sözündən törəmişdir (ba+ğ+la). 2. Kök müstəqilliyini itirir, lakin törəmə sözlərin tərkibində görünür. Məs: Azərbaycan dilindəki uzun, uzan, uzat sözləri qədim uz kökündən törəyib. Nağıllarımızda işlənən az getdi, üz getdi, dərə, təpə düz getdi ifadələrindəki üz həmin köklə bağlıdır. 3. Söz morfoloji müəyyənliyə malik olur, onu formal olaraq tərkib hissələrinə ayıra bilirik. Kök müstəqilliyini itirib - söz sadələşib, lakin başqa bir derivativlə kökün mənası bərpa olunur. Məs: yaşmaq bugünkü dilimizdə sadə sözdür. Yaşınmaq sözünə əsasən eyni mənalı yaş(maq) felini ayıra bilirik. 4. Kök müstəqilliyini itirir, lakin lüğət fondunun sistemliyi əsasında kökün mənası bərpa olunur. Məs: Müasir Azərbaycan dilində doğan sadə sözdür. Lakin antoniminə əsasən (əyri) onu bərpa etmək olur. 5. Kök müstəqilliyini itirir, lakin eyni yuvaya daxil edilə bilən fonomorfoloji variantlar onu bərpa etməyə əsas verir. Məs: devirmək, çevirmək sözlərinin kökü müstəqilliyini itirib, lakin dönmək, sönmək, döndərmək sözlərinə əsasən mənası bərpa edilir.
Ədəbiyyat 1. Мирза Казем-бек. Общая грамматика турецко-татарского языка. Казань.1846, 351с. 2. Боровков А.К. "Бадал ал лугат" - Словарь Тали Имани Гератского, к сочинениям Алишира Навои, М., 1961 3. Гордлевский В.А. Грамматика турецкого языка. М., 1928. 4. Древнетюркских словарь. Ленинград. "Наука", 1969.
Filologiya məsələləri, №4, 2017
90 Малахат Самедова Система словообразовательных гнезд тюркских языках
Резюме
Словообразование представляет собой особую систему тюркских языков. Система словообразовательных гнезд тюркских языках - слож- ная иерархическая система. Понятие словообразовательное гнездо молодое в теории словообразования тюркских языков. В течение анализa большое внимание обращено на факты, полученные из лите- ратур. Автор высказывает свои мысли о прилагательных в тюркских языках.В этой статье говорится о проблеме связанной сo словооб- разовании и разными подходами к этой проблеме. В статье автор проводит анализ и высказывает свои мысли. Автор пытается раскрыть факты в этом плане. Malahat Samadova Word formation and derivation matters
Summary Word formation presents special system of the Turkish languages. The system of word formation roots of the Turkish languages is a compound system. The notion of word root is younger in the theory of word formation of the Turkish languages. While analyzing the great attention was given to the facts tаken from the literature. This article deals with the problems of word–formation and different approaches to it. In the article the author analyzes these problems and states her opinions concerning the matter. The author tries to detect and find out the facts in this field. Lots of samples are taken from different languages and compared.The long development way of the root words is carefully investigated by the author. The adjectives in the Turkish languages are reseached from the point of the semantical and funtional aspects.
Rəyçi: Nuriyyə Əliyeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Filologiya məsələləri, №4, 2017
91 ARZU ABBASOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Naxçıvan Dövlət Universiteti a_nana35@mail.ru
ON YEDDİNCİ ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNDƏ DÜZƏLTMƏ SİFƏTLƏR
Açar sözlər: Azərbaycan, on yeddinci əsr, ədəbi dil, morfologiya, sifət Key words: Azerbaijan, XVII century, literary language, morphology, adjective Ключевые слова: Aзербайджан, XVII века, литературный язык, мор- фология, прилагательное
Əşyanın əlamət və ya keyfiyyətini bildirən nitq hissəsi kimi sifət Azərbaycan dilində özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir. Bu baxımdan morfoloji yolla yaranan, yəni düzəltmə sifətlərin də müvafiq inkişaf xüsu- siyyətləri olmuşdur.Dilçilik ədəbiyyatlarında düzəltmə sifətləri əsasən iki qrupa ayırırlar: a) isimdən düzələn sifətlər; b) feildən düzələn sifətlər. Bunlarla yanaşı, bəzi digər nitq hissələrindən əmələ gələn bir sıra düzəltmə sifətlər də vardır. XVII əsr Azərbaycan ədəbi dilində də müxtəlif şəkilçilərin köməyi ilə yaranan düzəltmə sifətlər geniş yer tutmuşdur. Onların bəzi nümunələrini nəzərdən keçirək:
-lı/-li/-lu/-lü şəkilçiləri
Bu şəkilçilər düzəltmə sifətlərin əmələ gəlməsində çox məhsuldardır. Professor Muxtar Hüseynzadə yazırdı: “-lı(-li,-lu,-lü) şəkilçisi ilə keyfiyyət, dad, yer mənsubiyyəti, ailə məsubiyyəti, kəmiyyət çoxluğu, xasiyyət, əlamət və s. bildirən sifətlər düzəlir”. “Azərbaycan ədəbi dili tarixi, dörd cilddə, 2-ci cild (XVII-XVIII əsrlər)” adlı elmi nəşrdə oxuyuruq: “Çox məhsuldar olan – lı 4
yaradıcılığı ilə seçilmişdir”. On yeddinci əsr ədəbi dilimizdə də bu şəkilçinin geniş şəkildə işləndiyini, morfoloji yolla söz yaradıcılığı prosesində fəal iştirak etdiyini görürük. Həmin şəkilçi əsasən isimlərə artırılaraq düzəltmə sifətlər əmələ gətirmişdir. On yeddinci əsrdə yazıb-yaratmış müxtəlif şairlərin əsərlərindən seçilmiş ümunələrə baxaq: Saqın, ağuludur, tök bu hərifin şərbətin, getsin. Qarlı dağlar içrə seylab eyləyən şivən kimi.
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|