Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
92 Qan içə-içə yaşlı gözüm ləlini görər. (Qövsi Təbrizi) Üç bəlalı kimsə olmuş həmdəmim. Rəhm edərsən halimə şol qanlı peykanın görüb. (Mürtəzaqulu xan Zəfər Şamlu) Odlu rəftarımdan aramımı bim edüb bəndən qaçar. Çü dağlı yerə etsən güzar, fəryad et.
Duzlu sözlərdən bəni süzəndə etmiş ləblərin. Gögə qanadlı quş kibi şövqindən uçaram. (Vəhid Qəzvini) Qurutma tərli üzarın içində badeyi-nab. Müjganı alıb qanlı yaşından rəgi-yaqut...
Aşiq qanını vəsməli qaşın nihan içər, Cövhərli tiğ qınara peyvəstə qan içər.
(Saib Təbrizi) Saleh, nə kibriyadur ol nazlı dilbərdə. (Mirzə Saleh Təbrizi) Yuxulu nərgisin dövründə bimar olmuşam, neylim?
(Məlik bəy Avcı) Yüzlərində cidəli gözlər, qılıclı qaşlar.
Yuxarıdakı nümunələrdə işlənmiş odlu, qanlı, tərli, ağulu, qarlı, yaşlı, duzlu, bəlalı, dağlı, qanadlı, vəsməli, cövhərli, nazlı, yuxulu, cidəli, qılıclı kimi düzəltmə sifətlər müxtəlif isimlərə -lı 4 şəkilçisinin artırılması yolu ilə əmələ gəlmişdir. Bəzi düzəltmə sifətlərin poetik kontekstdə yaratdığı obrazlılıq da diqqətdən yayınmır. Məsələn, Vaiz Qəzvininin işlətdiyi cidəli (cidalı) gözlər, qılıclı (qılınclı) qaşlar ifadələrindəki düzəltmə sifətlər bu ba- xımdan maraqlıdır. Odlu rəftar, duzlu sözlər kimi ifadələrdə işlənmiş düzəltmə sifətlər də analoji bədiilik imkanlarına malik olmaqla epitet yaradılmasında iştirak etmişdir.Çağdaş dilimizdə işlənən zəhər isiminin əvəzinə vaxtı ilə işlənmiş ağu sözündən düzəlmiş ağulu sifəti də diqqəti çəkir.Görünür ki, on yeddinci əsrdə ağu sözü hələ arxaikləşməmişdi. On yeddinci əsr ədəbi dilimizdə isimlərdən sifət düzəldən -lı 4
şəkilçisinin yazılışında bəzi fərqliliklər də müşahidə olunur. Daha dəqiqi, bir sıra sözlərdə -lı əvəzinə -lu, -li əvəzinə isə -lü (bəzən də -lu) işlənməsini qeydə alırıq. Məsələn: Çəməndən tərlü rüxsar ilə, yarəb, sənmi ötdün kim, Gülü şəbnəm, biyenih, çeşmi-heyrət, əşki-həsrətdir.
Filologiya məsələləri, №4, 2017
93
Gərdunə qarlu dağ kimi çulqaşır səda.
(Qövsi Təbrizi)
Qanlu yaşın gülə-gülə tökülür. Dağlu canım güvənər öz baharü bağına. Zəhr xəndindən bənə dərdi-dilim dərmanludur.
(Vəhid Qəzvini)
Göz yaşlu, sinə dağlu, qayğulu, başlu.
(Mirzə Saleh Təbrizi) Ol qəmluyə gör kim oldu qəmxar.
Yuxarıdakı nümunələrdə müvafiq dəyişiklik baş vermişdir: Qarlı – qarlu; tərli - tərlü; ülfətli -ülfətlü; qanlı - qanlu; dağlı - dağlu; dərmanlı - dərmanlu, qəmli - qəmlu və s. Qeyd olunduğu kimi, -lı 4 şəkilçisi adətən isim- lərdən sifət əmələ gətirir.Amma istisnalar da vardır. On yeddinci əsr Azərbaycan ədəbi dilində də bəzi belə nümunələrə rast gəlirik. Məsələn, aşağıdakı misrada işlənmiş nəmli düzəltmə sifəti müvafiq şəkilçinin köməyi ilə isimdən deyil, nəm sifətindən yaranmışdır:
(Qövsi Təbrizi) -sız/-siz/-suz/-süz şəkilçisi
Bu şəkilçi də adətən isimlərdən sifət yaradılmasında iştirak edir. Mahiyyət etibarı ilə -sız 4 şəkilçisi –lı 4 şəkilçisi ilə əks funksiyanı yerinə yetirir. Başqa sözlə desək, bu iki fərqli şəkilçinin köməyi ilə düzələn sözlər əks mənaları ifadə edir. Məsələn, ağıllı- ağılsız; güclü-gücsüz və s. On yeddinci əsr ədəbi dilimizdə də -sız 4 şəkilçisi ümumən işlək olmuşdur. Məsələn: Əsərsiz ahimə sən verginən əsər, yarəb... Xanimansız bülbülə darüləmandır novbahar. Görün, görün ki, nə od yandırır bu odsuz dud. Anlamaz hər kimsə dilsiz xəstənin imasını...
(Qövsi Təbrizi) Dilsiz ağız belə dedi bunu bir verin mənə. Xətasız ovlara seyd cəlbi-pişə düşməndir. Su verdi susuz cigərə bu əqiqlər.
(Vəhid Qəzvini) Filologiya məsələləri, №4, 2017
94 Bu heyrət vadisi, yarəb, nə payansız biyabandur. (Məhəmməd Məczub)
Gözüm artıq qamaşdı bu işıqsız tutiyalərdən. (Məlik bəy Avcı)
Qalmışam yerdə qanadsız quş təki pərvazidən. (Saib Təbrizi) Yuxarıdakı misralarda işlənmiş əsərsiz (təsirsiz) ah, xanimansız (məskənsiz) bülbül, odsuz dud (tüstü), dilsiz xəstə, dilsiz ağız, xətasız ov, susuz cigər, ağrısız göftgu (danışıq), payansız (sonsuz) biyaban, işıqsız tutiya (gözə sürtülən dərman), qanadsız quş ifadələrindəki düzəltmə sifətlər məhz – sız
4 şəkilçisinin köməyi ilə yaranmışdır. Şəkilçi artırılmaqla düzəltmə sifətə çevrilmiş bəzi sözlərin (aşiyan, payan və s.) müasir dilimiz üçün işlək olma- yan alınmalar olduğunu da qeyd edək. Hazırda olduğu kimi, on yeddinci əsr ədəbi dilimizdə də düzəltmə isimlərə -sız 4 şəkilçisinin qoşulması yolu ilə əmələ gələn düzəltmə sifətlərə rast gəlirik. Məsələn, aşağıdakı nümunədə işlənmiş qapuçisiz (qapıçısız) sifəti qapuçi düzəltmə isiminə -siz şəkilçisinin artırılması yolu ilə yaranmışdır: Bəli, qapuçisiz olmaz şahənşah. (Vəhid Qəzvini) –sız
4 şəkilçisi adətən isimlərdən sifət düzəldir. Bununla belə, bəzi digər nümunələr də var. Müasir dilimizdə olduğu kimi, on yeddinci əsr Azərbaycan ədəbi dilində də bu şəkilçinin əvəzliyə artırılması yolu ilə yaranmış düzəltmə sifətə də təsadüf olunur. Məsələn:
Hər yetən kimsə gülür gül kimi sənsiz günümə.
(Qövsi Təbrizi) -dakı/-dəki şəkilçisi
Sifət düzəldən bu şəkilçini bəzi alimlər ayrıca götürmür, -da 2 və -kı
2
şəkilçilərinə ayırırlar. Lakin –dakı şəkilçisini tam halda qəbul edənlər daha çoxdur. Bu şəkilçinin köməyi ilə düzələn sifətlərə adətən necə?, yaxud nə cür? sualını vermək olmur, onlar hansı? sualına cavab verir. Həmin sifətlər əşyanın əlamət və ya keyfiyyətini daha çox məkan, bəzən də zaman kontekstində təyin edir. On yeddinci əsr ədəbi dilimizdə də bu şəkilçi ilə düzələn bır sıra sifətlər işlənmişdir. Məsələn:
Ki, çərxi çərxə gətirmiş mənim başımdakı sevda. Məgər ol şax kəmanın qğnçeyi-peykanı qalmışdır Ki, gül-gül qan axar sinəmdəki möhlik cərahətdən.
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|