Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
152 Dos. QALİBƏ HACIYEVA Naxçıvan Dövlət Universiteti oguz.haciyev@gmail.com
GÜNEY AZƏRBAYCAN DİALEKTLƏRİNİN TARİXİ FONETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN NAXÇIVAN QRUPU ŞİVƏLƏRİ İLƏ MÜQAYİSƏSİ
Açar sözlər: Güney Azərbaycan, dialekt, Haxçıvan şivələri, fonetika, qədim türk abidələri, müqayisə. Ключевые слова: Южный Азербайджан, диалект, Нахичеванских говоров, фонетика, древнетюркских памятники, сравнение. Key words: South Azerbaijan, dialect, of Nakhchivan group, ancient Turkic monuments, comparison.
Güney Azərbaycanda şivələrinin fonetik xüsusiyyətlərindən söz açarkən, ilk növbədə burada rəsmi dövlət dili olan ərəb əlifbalı fars dilində təhsilin təsirini nəzərə almaq lazımdır. Azərbaycan dilinin akustik fonoloji xüsusiyyətlərini fonoqrafik baxımdan əks etdirməyən ərəb əlifbalı fars dilli təhsil sistemi Güney Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türklərinin dili üzərində ciddi təsirini göstərir ki, bu təsir canlı danışıq dili ilə yanaşı, burada yaşayan azərbaycanlıların yazdığı əsərlərin dilində də müşahidə olunur. Güney Azərbaycanda dövlət dili olaraq fars dilinin təsiri nə qədər güçlü olsa da, burada yaşayan Azərbaycan türkləri türk dilinin tarisi fonetik xüsusiyyətlərini həm ədəbi, həm də canlı danışıq dilində çox mükəmməl şəkildə mühafizə edərək yaşatmaqdadır. Burada ana dilində təhsilin olmaması canlı danışıq dilinə məxsus dialekt faktlarının daha çox mühafizə olunması ilə nəticələnmişdir. Azərbaycan dilində [a, ə, e, o] səslərinin fars dilinin əlifbasında [ ا ], [ö, o, u] səslərinin [ ؤا] şəklində, [q] səsinin [ﻖ], [ə, e, o] səslərinin [ ع], [y] və [i] səsinin [ى] kimi vahid qrafik formada təqdimatı Azərbaycan dilinin səs sitemini fonoqrafik baxımdan tam əks etdirmə- diyindən, bəzən bu səslərin fərqli məxrəcdə tələffüz olunması ilə nəticələnir ki, bu da Güney Azərbaycan dialektlərində müəyyən səviyyədə də olsa öz təsirini göstərir. Azərbaycan dilinin dialektlərinin səs sistemində g>ğ səs dəyişimi ilə işlədilən fonemlərdən biri fars dilindəki [ق ] (qaf//ğaf)dır. [q (ğ)] səsi dilimizdə tələffüz edilən, lakin fars dilinin əlifba sistemində hərfi işarəsi olmayan [ka] fonemidir ki, bu fonem Güney Azərbaycan şivələrində öz dialekt xüsusiyyətini qoruyub saxlayır. XI-XII əsrlər Azərbaycan ədəbi dilində [ ق ] hərfi təkhecalı sözün başlanğıcında gəldiyi zaman müasir dilimizdə olduğu kimi [q (ğ)] hərfini ifadə etmişdir. Qol, qul, qəm, qor,
Filologiya məsələləri, №4, 2017
153 qar, qal kimi adi sözlərin əvvəlində yazılmış [ ق ] hərfi söz ortasında müasir dilimizdəki [k] fonemini ifadə edərək [k (ka)] səsini bildirmişdir. İstər ortada, istərsə də sonda işlənmiş [ق (qa//ka)] fonemi Azərbaycan dilində geniş yayıla bilməmiş və [x (خ)] səsinə çevrilərək oq-ox, yıq-yıx, yoq-yox şəklində sabitləşmişdir ki, bu fonetik xüsusiyyət Güney Azərbycan dialektlərində q>ğ>x səs keçidi ilə müxtəlif formda müşhidə olunur: Oxtay, Baqir, haxlı, sarsağladi, yaltağ (Mam.). Ərəb əlifbasında yazıda [ ق ] kimi göstərilən [q//k] səsinə Güney Azərbaycanda xalac türklərinin dilində (qaq-qarğa, ba- luq-şəhər, boqarsaq-bağırsaq, boquz-boğaz, oqlan-oğlan, taq-dağ, yoqar- yuxarı qarqe-qamış; Oni bi hoqcə yulduzqa tikəm mən –Mən onu bir oxla ulduza tikərəm, Xələc şire balamcan tülki toqmaz- Əziz balam, xalac aslanı tülkü doğuzdurmaz (1, s.79-80) olduğu kimi, Naxçıvan qrupu şivələrində (qabırqa, yorqan, yorqa, qarqa, yorqun, dalqa, qısqa), eyni zamanda digər türk dillərində daha çox rast gəlinir: kumuk dilində aqac (ağac), noqay dilində kabırqa (qabırğa), kayqı (qayğı). Ə.Dəmirçizadə “Kitabi Dədə Qorqud” dastanlarının dilini təhlil edərkən ərəb əlifbası ilə yazılmış mənbələrdə [ق] səsinin həm [q(ğ)], həm də bu səsin kar qarşılığı olan [q(ka)] səslərini bildirdiyini qeyd edir (2, s.39-62). Qarşu yatan qara tağım yıqılubdır, Ozan sənin xəbərin yoq, Nə qazılıq dağı aqar səninƞ suların, Aqar kimi aqmaz olsun (3, s.62). H.Mirzəzadə isə “Azərbaycan dilində tarixən [ق] samitinin daha çox [x (خ)], az hallarda isə [ğ (غ)] ilə əvəzləndiyini göstərir. Cənub qrupu dialektləri üçün xarakterik olan bu qədim dil xüsusiyyəti Güney Azərbaycan dialektlərində əks oldunduğu kimi, burada qələmə alınmış yazılı əsərlərin də dilində olduğu şəkildə qalmaqdadır (4, s.27). Bir çox hallarda Güney Azərbaycan dialektlərində elə fonetik cəhətlərə təsadüf olunur ki, bu xüsusiyyətlərə bəzən Azərbaycan dilinin digər dialektlərində, eləcə də türk dillərinin bir qismində məhdud şəkildə təsadüf olunsa da, Naxçıvan qrupu şivələrində rast gəlinmir və yaxud, tam əksinə olaraq, həm Naxçıvan qrupu şivələrində, həm də, digər türk dillərində daha aktiv mövqeyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu fakt tarixi etnoge- netik amillərin canlı danışıq dilində günümüzə qədər qorunduğunu təsdiq edən qədim tarixi dil faktı olaraq ortaya çıxır. Lakin Güney Azərbaycan dialektlərinin ümumtürkoloji müstəvidə müqayisəsi bəzən müasir Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində rast gəlinməyən türk dillərinə və dialektlərinə məxsus spesifik tarixi dil faktlarının aşkarlanması müşahidə olunur. Fonetik baxımdan daha çox dilimizin Naxçıvan qrupu şivələri ilə paralel xüsusiyyətlərə malik Güney Azərbaycan şivələrində müxtəlif bölgələrin özünəməxsus səs keçidləri məhdud səviyyədə olsa da, spesifikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Azərbaycan dilinin dialektlərində çox nadir hadisə kimi qeyd olunan k Mərənd bölgəsinin şivələrinə məxsusdur: timdi Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|