Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
154 Mərəndin Küllü (bu kənd hal-hazırda farsca Kondləc adlandırılır) kəndinin şivəsi üçün xarakterik xüsusiyyətlərdən biri də g>c, r>y, l>d əvəzlənməsidir: görürəm – cöyüyəm, gəlirəm – cəliyəm və s. Güney Azərbaycanın müxtəlif bölgələri üçün ümumi fonetik xüsusiyyətlərdən olan r>y, r>d, l>d əvəzlənmələri Naxçıvan qrupu şivələrində mövcud dil faktı olaraq məhdud səviyyədə olsa da nəzərə çarpır: baydax, qızdar, otdar. Naxçıvan qrupu şivələri üçün xarakterik olmayan, lakin Güney Azərbaycanın əsasən Zəncan bölgəsinin şivələrində müşahidə edilən maraqlı səs keçidlərindən biri də b˃d˃t səs əvəzlənməsidir. Şimali Azərbaycan dialektlərinin şimal qərb qrupuna aid olan Şəki dialektinin özünəməxsus bu fonetik cəhəti eynilə Güney Azərbaycanın Mamğan, Qorgan, Salmas, Şəbüstər, eyni zamanda və bu bölgələrin ətrafında olan kəndlərdə feillərdə müşahidə olunur: gəlitdi biri Güney Azərbaycanda yaşayan xalaclarin dilində, eyni zamanda Mənsurabad bölgəsində rast gəlinən y>d əvəzlənməsidir. Əski şumer dilinin
qədim fonetik xüsusiyyəti kimi müşahidə olunan y>d əvəzlənməsi müasir dövrdə Güney Azərbaycanda yaşayan xalaclarin dilində qorunub
saxlanmışdır. Güney Azərbaycanda yaşayan xalacların dilində rast gəlinən bu nadir hadisəni qədim türklərin dil xüsusiyyəti kimi qeyd edən Cavad
Heyət bu hadisənin müasir türk dillərindən olan Tuva türkcəsində də qorunduğunu qeyd edir (1, s. 71).
Müasir Azərbaycan dili Xələc türkcəsi Şumer dili ayaq adaq adaq
boy bod bod qayın qadun qadın
yumruq dumruq ----- iy (qoxu) -------- id
qıy (qıymaq) -------- kıd uyu (yatmaq) udu udu
quyruq qudruq (Mans.) kudruk (5, s.12- 14).
Müasir mərhələdə Güney Azərbaycan və Naxçıvan qrupu şivələrinin və cənub qrupu üçün xarakterik olan ə>æ (æv), a >ə (əyax, qərə), e>ə (dəyil), i>ü (büldür, bülürəm), o>a (Navrız, av, qavırma, qavıt), ö>ə (təvlə, kəfşən, bənəfşə, əvlat), q>x (torpax, uzax, üşəx) və başqa bu kimi əvəzlənmələr, eyni zamanda söz önündə müşahidə olunan [i] səs artımı (istəkan, İrəşid, irəm, ispanax), söz önündə x>h (horuz, hurcun), indiki zaman şəkilçiləri –ır 4 (-
gedə:ssən) formaları Güney Azərbaycan şivələrinin tarixi regonal linqvistik xüsusiyyətlərinin bir qismini təşkil edirsə, digər bir qismini isə Naxçıvan Filologiya məsələləri, №4, 2017
155 qrupu şivələrində mövcud bu paralellərlə yanaşı, etnogenetik və etnolinqvistik amillərə dayanan fərqlərdən ibarətdir. Güney Azərbaycanın Savə bölgəsində yaşayan şahsevən elatlarının dilinə məxsus u>ı, ı>u (oldı, duzdı, yandum, yatmadu, dolı), qaşqay türklərinin dilində mövcud ı>u, i>u (ananun, bağrun, ağzuna),Əbiverdi şivəsində ü>i (iç<üç, iz<üz, sid düyi öz, sez-söz, elmək-ölmək), u>o, u>e (qolaq-qulaq, qolenc-qulunc,
qoze vurmə, ağləməq, qalsə, olsə, aparməq), xələc şivəsində a>u, ö>i, a>e, e>i,
o>e, ö>e (yirt//tiret-dord, boquz-boğaz, ez-öz, hirkək-erkək, əkke-iki, sarux- sarı, işik-eşik (qapı), babsu, kuç-köç, ərtuq-artıq), Xorasan bölgəsi
şivələrində o>u, ı>u, q>ğ, d>z, d>r, d>y, y>g (qunşı, dudağ, tuz, ağuz, guraq,o:zun, dəgirman, ignə) kimi üstünlük təşkil edən səs keçidləri daha
çox leksik vahidlərin tərkibində bu fərqləri daha aydın əks etdirir. Güney Azərbaycan şivələrinin tarixi regional linqvistik xüsusiyyətləri, ümumiy-
yətlə, cənub qrupu şivələri üçün xarakterik olan fonetik və leksik paralellər əsasında müəyyən olunsa da, Azərbaycan dilinin Güney şivələrində pratürk
dövründən qalan qədim oğuz və qıpçaq dilinin etnogenetik amillərinə əsaslanan spesifik xüsusiyyətlər də mövcuddur.
Naxçıvan qrupu şivələri üçün xarakterik olan səs keçidləri və səs əvəzlənmələri və bir çox digər fonetik xüsusiyyətlər Güney Azərbaycan
dialektlərində mühafizə olunmaqla, bəzən burada yazılan ədəbi əsərlərin dilində də dialekt səviyəsində mühafizə olunaraq eynilə yazıya köçürül-
müşdür. Bunun başlıca səbəbi Güney Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türklərinin milli dildə təhsil almamasıdır. İranın rəsmi dövlət dili olan fars
dilində təhsil alan Azərbaycan ziyalıları müasir Azərbaycan dilinin vahid orfoqrafik prinsip əsasında formalaşan Azərbaycan ədəbi dilinin ədəbi
normalarını müəyyənləşdirən qrammatik qayda qanunları bilmədiyi üçün fikir və düşüncələrini canlı danışıq dilində olduğu kimi, tarixi xüsusiyyətləri
ilə sözlərin tələffüz formasını eyinilə ədəbi əsərlərin dilində yazıya köçürmüşlər. Bu da Güneydə Azərbaycan dilində yazılan klassik və müasir
əsərlərdə Azərbaycan dili şivələrinin canlı tarixi etnolinqvistik mənzərəsini əks etdirən və qədim türk dilinin tarixi sabitliyini yazılı əsərlərdə mühafizə
edən əsas amillərdən biridir. Güneydə qələmə alınmış yazılı əsərlərdə bu dialekt faktlarına görə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin vahid orfoqrafik
qaydalarının pozulması ilə nəticələnmiş olsa da, Güney Azərbaycan, eləcə də dilimizin digər dialektlərinin tarixi etnolinqvistik baxımından tədqiqi üçün
olduqca əhəmiyyətlidir. Güney Azərbaycanda yazılı ədəbi dil üçün xarakterik olan bu dialekt xüsusiyyətləri Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi,
Məhəmməd Əmani kimi klassiklərlə yanaşı, M.Şəhriyar, K.Mamağanlı, Ə.Daşqın kimi müasir yazarların da əsərlərində müşahidə olunmaqdadır.
Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|