Microsoft Word 017 esas sayi doc
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya məsələləri, №4, 2017
142 LALƏ HÜSEYNLİ BAAU-nun magistrantı Lalicka_561@mail.ru
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ NİTQ FEİLLƏRİNİN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Açar sözlər: feil, leksik-semantik, nitq feilləri, yüksək tonlu nitq felləri, ingilis dili, müasir, dilçilik. Ключевые слова: глаголы, лексико-семантические, глаголы речи, гла- голы с высоким тоном, английском языка, современный, языковедение. Key words: verb, lexico-semantic, verbs of speech, verbs of speech of high- pitch tone, the english language, modern, linguistics.
Müasir ingilis dilində feil çox mürəkkəb bir təbiətə malikdir (6, 135-136s.). Feillər real həyatda baş verən və ya baş vermiş, verəcək hərəkət, vəziyyət, proses, hadisə haqqında müəyyən anlayış əks etdirən nitq hissəsi olduğundan öz mahiyyəti etibarilə dinamika əks etdirir.Feilin ifadə etdiyi hərəkət onu nitqdə aparıcı, təşkilatlandırıcı mövqeyə çıxarır. Feillər orijinallığını, ən qədim ünsürlərini başqa nitq hissələrinə nisbətən daha yaxşı mühafizə edib saxlayır.İngilis dilçiliyində feillərin semantik təsnifatına xeyli sayda tədqiqat işləri həsr edilmişdir (3, s.57). H.K.Quliyev müxtəlifsistemli dillər olan ingilis, Azərbaycan, alman və rus dillərinin materialı əsasında araşdırdığı semantik təsnifatda feillərin on bir semantik qrupunu göstərmişdir. Müəllif leksik-semantik qrupların tərkibində həmin qrupların yarımqruplara, nimqruplara, nimnimqruplara və s. ayrıldığını da qeyd etmişdir. Bu qruplar içərisində psixi fəaliyyət bildirən feillər xsusi qeyd olunur: Bu bölgüyə daxil olan feillər dörd yarımqrupa, onlar isə öz növbəsində kiçik yarımqruplara bölünür: 1. nitq feilləri: a) yalnız danışıq aktını bildirən nitq feilləri. Məsələn: to tell (danışmaq), to converse (söhbət etmək) və s.; b) nitqi bu və ya digər cəhətdən səciyyələndirən nitq feilləri. Məsələn: to call (çağırmaq), to ask advice (məsləhət almaq) və s.; 2. hissi-qavrayış feilləri: a) görmə feilləri. Məsələn: to look (baxmaq) və s.; b) eşitmə feilləri. Məsələn: to hear (eşitmək), to listen (qulaq asmaq) və s.; c) iybilmə feilləri. Məsələn: to smell (iyləmək) və s.; d) dadbilmə feilləri. Məsələn: to taste (dadına baxmaq) və s.; 3. təfəkkür feilləri: a) zehni fəaliyyəti, təfəkkür prosesini bildirən feillər. Məsələn: to think (fikirləşmək), to invent (kəşf etmək) və s.; b) təfəkkür aktının nəticəsini bildirən feillər. Məsələn: to believe (inanmaq), to like (xoşlamaq) və s.; 4. idrak feilləri. Məsələn: to recognize (tanımaq), to know (bilmək) və s. (8, 24-27). Nitq prosesi ilə bağlı olan feillərə nitq feilləri deyilir və kəmiyyətcə az olsa da, dilçilikdə tez-tez işlənir. Dmitriyev və digər dilçilər rus dilində nitq feillərini üç qrupa bölmüşdür: 1) öz adı ilə “nə deyilir” düsturunu öz
Filologiya məsələləri, №4, 2017
143 məzmununda əks etdirən nitq feilləri; 2) öz adı ilə “necə deyilir” düsturunu danışanın öz xarakter və üsulunda əks etdirilən nitq feilləri; 3) nitq feilləri əvəzinə məcazi mənanı ifadə edən feillər (4, s.117). H.K.Quliyev nitq feillərini yalnız iki yarımqrupda təsnif edir: 1) yalnız danışıq aktını bildirən nitq feilləri, məsələn: to say (demək), to tell (demək, söyləmək), to speak (söyləmək), to talk (danışmaq), to converse (danışmaq), to begin to speak (dillənmək), to start speaking (dillənmək), to inquire (soruşmaq); 2) nitqi bu və ya digər cəhətdən səciyyələndirən nitq feilləri, məsələn: to repeat (təkrarlamaq), to reiterate (təkrarlamaq), to call (çağırmaq, səsləmək, haylamaq), to keep silence/ silent (susmaq), to seek advice (gənəşmək), to ask advice (məsləhətləşmək), to talk things over (məsləhət almaq). Türk dilində nitq feilləri iki yarımqrupa bölünür: əsas nitq feilləri və diferensir mənalı nitq feilləri. Əsas mənalı nitq feilləri, əsasən, xalis nitq prosesini bildirən feillərdir. Diferensir mənalı nitq feilləri isə nitq feillərinin əksəriyyətini təşkil edir və “bir qrupu nitqin xarakterini və ya üsulunu, digər bir hissəsi isə söyləmin formasını vurğulayaraq nitqin obyektini bildirir” (8, s.34). Nitq feilləri nitq prosesinin müxtəlif xüsusiyyətlərini göstərir. Ona görə də aşağıdakı qruplara bölünür: a) Nitq feilləri danışıq prosesinin yüksək və ya alçaq tonda olmasını bildirməsinə görə iki yerə ayrılır: 1) yüksək tonlu nitq feilləri; 2) alçaq tonlu nitq feilləri. Müəyyən qrup nitq felləri yüksək dinamikliyi ilə, yüksək tonla icra olunmaları ilə fərqlənir. Yüksək tonlu nitq felləri əsasən nitqdəki gərginliyi, bəzən də hadisələrin müxtəlif situasiya və ya şəraitdə gərgin dinamikasından xəbər verir. Bir çox hallarda belə fellər danışanın hiss və həyəcanının ifadəçisi kimi də çıxış edir. Bu tip nitq fellərinin Azərbaycan və ingilis dillərində leksik-semantik xüsusiyyətlərinin təhlili həmin fellərin hər iki dildə oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək baxımından əhəmiyyət daşıyır. İngilis dilində yüksək tonlu nitq feillərinə aşağıdakı feillər aiddir:
To bellow- öküz səsi kimi uca, dərin və boğuq səs çıxarmaq (10, s. 34). Sadə quruluşlu bu qaydalı felin ingilis dili lüğətlərində (9, s.128) aşağıdakı mənaları verilir: 1. Böyürmək, qışqırmaq, bağırmaq; to bellow like a bull - buğa kimi böyürmək; to bellow (out) with pain - ağrıdan qışqırmaq, bağırmaq; to bellow (out) with excitement - həyacandan qışqırmaq, bağırmaq; The bull bellowed - Öküz böyürdü. 2. Gurlamaq, uğuldamaq; The wind bellowed in the night - Külək gecə uğuldayırdı. 3. Oxumaq (mahnı), bərkdən və acıqlı qışqırmaq; The music was so loud that we had to bellow at each - other to be heard - Musiqi elə uca Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|