Microsoft Word 1-ci m vzu- fh t snifati
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- D.F.Rixter 1933–cü
- Zəlzələnin intensivliyinin Merkali şkalası ilə ölçülməsi Bal Zəlzələnin intensivliyi Nəticələrin qısa xarakteristikası 1 Nəzərə çarpmayan
- 1980-2002- ci illər üzrə Azərbaycan ərazisinin seysmik aktivlik xəritəsi
- 522 fəaliyyətdə
- Vulkanların püskürməsindən zərəri azaltmaq yolları
Zəlzələ - ən çox dağıdıcı qüvvəyə malik, ağlasığmaz, idarə olunmaz təbii fəlakətdir. Zəlzələ deyildikdə yeraltı təkan və yer qatının titrəmələri, yer qatının və yaxud mantiyanın üst qatlarının sürüşməsi və parçalanması nəticəsində, böyük məsafələrə elastik dalğavari ötürmələr başa düşülür. Zəlzələlər qəflətən yaranan və tez yayılan fövqəladə hallara aid olur. Bu zaman ərzində təxliyə və qabaqlayıcı tədbirlər görmək mümkün deyil. Tarixdə ilk qeydə alınmış zəlzələ eramızdan 2050-il əvvələ aiddir. Son 500 il ərzində dünyada zəlzələlər nəticəsində 4,5 milyon insan tələf olmuşdur. XX-ci əsrdə bizim planetdə 80-dan artıq zəlzələ qeydə alınmışdır. Dünyada ən çox zəlzələ baş verən yer Çilidir. Zəlzələnin baş vermə səbəblərinə görə onlar təbiət və antropoloji olur. Zəlzələnin əsas təsir edici faktoru, ocağdan bütün istiqamətlərə yayılan –seysmik dalğalardır. İlk dəfə zəlzələlərin dalğavarı olmağını 18 əsrdə amerikalı astronom və riyaziyyat professoru D.Uintal deyib. Əgər zəlzələnin ocağı dənizdə yerləşirsə hündür dalğaların – sunamilərin əmələ gəlməsinə gətirir, o isə öz növbəsində sahilə çatır və çoxlu sayda sahilyanı ərazilərə ziyan vurur. Amerikalı seysmoloq D.F.Rixter 1933–cü ildə zəlzələnin gücünü qiymətləndirmək üçün 9 ballıq şkala tərtib etmişdir. İtalyan seysmoloqu Y. Merkali 12 ballıq zəlzələnin ölçülmə sistemini təklif edib. Zəlzələnin intensivliyinin Merkali şkalası ilə ölçülməsi Bal Zəlzələnin intensivliyi Nəticələrin qısa xarakteristikası 1 Nəzərə çarpmayan Yalnız seysmik cihazlar ilə müşahidə edilir 2 Çox zəif İ stirahət edən insanlar tərəfindən hiss edilir 3 Zəif Yalnız az sayda insanlar tərəfindən hiss olunur 4 Mülayim Qabların, pəncərə şüşələrinin cingiltisi, qapıların və pəncələrin cığıltısı ilə müəyyən edilir 5 Kifayət qədər güclü Binaların ümumi sirkələnməsi, mebelin tərpənməsi, pəncərə şüşələrində və suvaqlarda çatların əmələ gəlməsi, yatanların oyanması 6 Güclü Hamı hiss edir. Rəsmlər divardan düşür, suvaq parçaları tökülür. Binalar yüngül xəsarət alır 7 Çox güclü Daş binalarda çatlar. Antiseysmik və ağaçdan tikilmiş binalar salamat qalır 8 Dağıdıcı Sıldırım qayalarda və torpaqda çatlar əmələ gəlir. Heykəllər yerindən dəbərir və çökürlər. Evlərə güclü xəsarət dəyir 9 Viran edici Daş binaların dağılması və çox güclü xəsarət alması 10 Məhvedici Torpaqda böyük çatlar, sürüşmələr və çöküntülər. Daş binaların dağılması, dəmir yol reyslərin əyilməsi 11 Fəlakət (bədbəxt hadisə) Yerdə geniş çatlar, çox saylı sürüşmələr və çöküntülər. Daş binalar tamamilə dağılır 12 Güclü fəlakət Torpaqda dəyişiliklər böyük həddə çatır. Çox saylı çatlar, çöküntülər, sürüşmələr, şəlalələr yaranır, çayların axmasında dəyişiliklər, heç bir tikili dözmür Ölkəmizdə Böyük Qafqaz, Şamaxı-İsmayıllı, Gəncəbasar, Talış dağları, Xəzər dənizi seysmoaktiv zonalar hesab edilir. Bu ərazilərdə hələ qədimdən indiyədək müxtəlif vaxtlarda müxtəlif təkanlar qeydə alınıb. Alp-Himalay seysmo-aktiv bölgəsində yerləşən Azərbaycanda ilk böyük zəlzələ 5-ci ə srə təsadüf edib. 427-ci ildə Gəncə şəhərində baş verən təbii fəlakət zamanı 100 minlərlə adam həlak olub. 700 il sonra Gəncədə yenidən böyük bir zəlzələ baş verib. 1139-cu ildə isə Gəncədə olan təbii fəlakət zamanı Kəpəz dağı uçaraq Ağsu çayının qarşısını kəsib və Göy Göl yaranıb. 1667-68-ci illərdə Şamaxıda da zəlzələlər seriyası başlayıb.Şamaxı zəlzələləri 17-ci əsrin 2-ci yarısında və 19-cu əsrin 2-ci yarısında baş verib: «Axırıncı zəlzələ 1902-ci ildə baş vermiş və 9-10 ballıq zəlzələ nəticəsində Şamaxı dağılmışdı». Şamaxıda 20-ci əsrdə baş verən zəlzələ dağıdıcılığı ilə tarixə düşdü. Həmin vaxt şəhər yerlə-yeksan olmuşdu. 1935-ci ildə Gəncədə yenidən böyük dağıntılara səbəb olan Zurnabad zəlzələsi qeydə alınıb. Bakı şəhərində isə ilk zəlzələ 1950-ci ilə təsadüf edib, lakin şəhərə ciddi ziyan dəyməyib. 1960-61-ci ildə Bakıda yenidən baş verən zəlzələlər zamanı dağıntıların və həlak olanların sayı bir o qədər də çox olmayıb. Paytaxtda sonuncu, ən yaddaqalan zəlzələ isə 2000-ci il noyabrın 25-də baş verib. Azərbaycan, o cümlədən də paytaxt Bakı təhlükəli seysmoaktiv zonada yerləşir. Bakı 8 ballıq, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan isə 9 ballıq aktiv zona sayılır. 1980-2002- ci illər üzrə Azərbaycan ərazisinin seysmik aktivlik xəritəsi Son 100 il ərzində baş vermiş ən dağıdıcı zəlzələlər 1999-cu ildəki Türkiyədə baş verən zəlzələnin dağıntıları 2010-cu ildə Haitidə baş vermiş zəlzələnin nəticəsi Vulkan püskürmələri Yer qatının kanalları və qatları üzərində yaranan, yer üzərinə lava, kül, zəhərli qazlar, su buxarı və dağ cisimlərini püskürən geofiziki hadisəyə vulkan deyilir. Vulkan püskürmələri xəsarət alanların və qurbanların sayına görə ön yerlərdən birini tutur. YUNESKO-nun statik məlumatlarına əsasən son 5 ildə 200 min insan vulkan nəticəsində həlak olmuşdur. Vulkanların püskürməsi - yer kürəsinin bəzi regionları üçün tez-tez təkrarlanan hadisədir. Vulkanlar fəaliyyətdə olan, yatmış və sönmüş vulkanlara bölünürlər. Yer üzərində 522 fəaliyyətdə olan vulkan qeydə alınıb və bunlardan 20-40-ı hər il püskürür. Ən çox vulkan İndoneziyada, Yaponiyada, Mərkəzi Amerikadadır. Vulkanların püskürməsi zamanı əsas zədə yetirən faktorlar bunlardır: közərmiş lava, qazlar, tüstü, buxar, qaynar su, kül, dağ cisimlərinin qırıntıları, partlayış dalğası, lil və daş axınları. Maqma dedikdə, yer daxilində ə rimiş, yüksək hərarətli, son dərəcədə közərmiş və qazlarla zəngin olan silikat maddə nəzərdə tutulur. Vulkan konusunun zirvəsində yerləşən kasaşəkilli və ya qıfabənzər boşluğa vulkan krateri deyilir. Bəzən vulkan kraterləri su ilə dolaraq krater göllərinin yaranmasına səbəb olur. Vulkan krater Soymuş lava Maqma ocağı Vulkan krater Soymuş lava Maqma ocağı Vulkanın kəsiyi Vulkanların püskürməsindən zərəri azaltmaq yolları Vulkanların püskürməsindən zərəri azaltmaq üçün onların “həyatını” proqnozlaşdırmaq və lazım olan profilaktik tədbirlərin keçirilməsi lazımdır. Fəaliyyətdə olan vulkanların əksəriyyəti “vulkanik ərazilərdə” yerləşən xüsusi stansiyalar tərəfindən daim müşahidə altında saxlanılır. Vulkanların püskürməsini proqnozlaşdırmaq üçün vulkanik təhlükəsi xəritələri tərtib edilir. Püskürmələrin vəziyyətini və gələcəyini proqnozlaşdırmaq üçün cihazlardan və texniki vasitələrindən istifadə olunur. Əhalini vaxtında məlumatlandırmaqla, müdafiə və təxliyə tədbirlərinin aparılması ilə vulkanik püskürmələrin törətdiyi mümkün zərəri kəskin azaltmaq mümkündür. Vulkanın püskürməsi ilə mübarizənin üsulları: - vulkanın vəziyyətini daim müşahidə etmək; - təhlükəli ərazidən əhalinin vaxtında köçürülməsi; - müdafiə bəndlərinin qurulması; - lava və lil daşlı axınlarının axması üçün xüsusi kanalların tikilməsi; Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|